هنر ساز سازی (آلات موسیقی)

هنر ساخت آلات موسیقی سالیان متمادی به صورت خود جوش به دست هنر مندان عاشق پیشه که محنت سختی ایام و رد و مخالفت عموم را به جان خریده اند، در خفا حفظ و اشاعه و امکان حیات یافته. در بررسی تاریخی ساخت انواع ساز اطلاعات چندانی مگر در دوره قاجاریه حاصل نمی‌شود. چنین استنتاج شده که به احتمال قریب به یقین اکثراً نوازندگان ساز خود آلات موسیقی مورد نیاز خود را می‌ساختند. اشاره به عاشیق‌ها و بخشی‌ها که خود ساز ساز بودند موید این مطلب است.

در هنر ساز سازی استفاده از مصالح بوم آورد نیازهای روحی، روانی، عاطفی و از طرفی آئین‌ها همچنین ذوق زره بین و موشکاف ایرانی از عوامل خلق اثر هنری می‌باشد. صدای ساز، شناسنامه ذوق و ظرافت نیاکانمان در طول اعصارو قرون است. صناعت و فنون این هنر نمونه‌ای بی بدیل از کارکرد و زیبایی شناسی است. شاخهای پر پیچ و تاب قوچهای مناطق ایران، پوست بره مناطق مختلف، گردوی کوههای سر به فلک کشیده و جنگلها، توت مناطق کویری، صدف دریاهای شمال و جنوب، استخوان قلم پای شتر بیابانهای گرم … سازی است خوش خوان که تاریخ مصوت ماست. هنر شریف ساز سازی در نوع خود چکیده ایست از هنر‌هایی چون درود گری، زرگری، معرق، ….. و نوازندگی که آن را در جایگاه کاربردی‌ترین هنر‌ها قرار داده. زمزمه برخاسته از سرانگشتان هنرمند نوازنده که جانمان را می‌نوازد، همه مدیون تلاش هنر مند ساز ساز است. تیشه عشق اش هر لحظه بیستونی در جانمان برمی افرازد.

ساخت تنبک
در قدیم بدنه تنبک را از چوب، سفال و گاه فلز می‌ساختند. امروزه برای ساخت آن از نئوپان و پلاستیک نیز استفاده می‌کنند، اما بیشتر تنبکها از چوب ساخته می‌شوند. بهترین نوع چوب برای آن، چوبِ تنه کهنه درخت گردوست که به اصطلاح سازندگان ساز، «سایه خواب » شده و شیره نباتی آن خارج شده باشد. اجزای تنبک عبارت اند از: دوره یا دهانه بزرگ که روی آن پوست کشیده می‌شود، تنه، نفیر یا گلویی، کالیبر یا دهانه کوچک. تنه را گاه خاتم کاری می‌کنند و گاه روی تنه شیارهایی می‌دهند تا هنگام نوازندگی، به کمک آن‌ها صداهای مطلوب ایجاد شود.

دو تار و کمانچه ترکمن
«دوتار ترکمن سه نوع دارد. نوع کوچک آن بیشتر برای کودکان و نوجوانان مناسب بوده و مورد استفاده آموزشی دارد. اما نوع متوسط آن بیشتر در تک نوازی استفاده شده و دوتار بزرگ که صدای بیشتری دارد، مورد استفاده بخشی‌هاست. البته دوتار ترکمن در گذشته بسیار کوچک‌تر از دوتارهای امروز بوده. دلیل آن هم این است که روایتی هست که در آن دوران با توجه به برخی ممنوعیت‌ها، بخشی‌ها به دلیل ترس از آشکار شدن ساز یا صدای آن، کاسه‌ای کوچک برای دوتار می‌ساخته‌اند تا علاوه بر کوچک شدن ساز، صدای آن نیز کمتر باشد.
ساز دیگر موسیقی ترکمنی، کمانچه است. کمانچه ترکمن با کمانچه‌های موسیقی سنتی ایرانی تفاوت دارد؛ سه سیمه است و کوچک‌تر و ضخیم تر.

ساخت تار و سه تار
سه‌تار در گذشته سه سیم (تار) داشته و اکنون چهار سیم دارد که سیم سوم و چهارم آن نزدیک به هم قرار دارند و هم‌زمان نواخته می‌شوند و مجموعهٔ آندو رامعمولاً سیم «بم» مینامند. با گذشت زمان کسانی چون ابونصر فارابی، ابوعلی سینا، صفی الدین ارموی و از متأخران ابوالحسن خان صبا لزوم افزایش یک سیم دیگر به این ساز را درک کرده و سه‌تارهای امروزی دارای چهار سیم هستند (این سیم از نظر تاریخی سیم چهارم است ولی سیم سوم خوانده می‌شود). سیم سوم سه تار به سیم مشتاق معروف است و به روایتی از ابوالحسن صبا این سیم را نخستین بار درویشی به نام مشتاق علیشاه به این ساز افزوده است.
برخی از جمله عده‌ای از عرفا به آن «اوتار» نیز می‌گویند.

چنگهای ارکستری. سنتی. تزئینی و باستانی
چنگ، سازی رشته‌ای است که با انگشت نواخته می‌شود که تکنیک نوازندگی در جهان هشت انگشتی است اما تکنیک نوازندگی در ایران طبق اطلاعات استخراج شده از مستندات باستانی، ده انگشتی است.
انواع ساز چنگ یا “هارپ” به چهار دسته کلی چنگ ارکستری، چنگ سنتی، چنگ باستانی و چنگ تزیینی تقسیم می‌شود که خود ار لحاظ شکل ظاهری به 17 نوع الگو و فرم چنگ تقسیم می‌شود از جمله “چنگ زاویه دار، چنگ منحنی، چنگ ون، چنگ لیر(چنگی در یونان که به شکل U است)”.

⇩
〔دیدن منابع مطالب〕