سرمه دوزی یکی از رودوزیهای شاخص و فاخر ایرانی از گذشته تا کنون است، نخ سرمه به عنوان مواد اولیه اصلی این هنر نخی است که با استفاده از طلا و یا نقره یا مطلا و آلیاژهایی به صورت لولهای صاف و محکم و یا انعطافی و یا به صورت چهار گوش مربعی یا مستطیل تابیده میشود. این نوع نخ حالت ارتجاعی دارد و به هر شکل ممکن حالت میگیرد. ( البته امروزه بیشتر به صورت فنر ریز و طویلی است که بهاندازه لازم بریده شده و سوزن و نخ از داخل آن عبور کرده و بر روی پارچه دوخته میشود
از تاریخچه این نوع دوخت در دوران کهن، نوشتهای در دست نیست ولی آنچه مسلم است توجه ایرانیان به آرایش یقه لباسها وسمبوسههای لشگری و درباری و تزئین درفشها آنها را وادار به تولید این نوع نخهای تزئینی میکرد.
زمان رواج این نوع نخ را میتوان دوره اشکانیان دانست. در این دوره فراوردههای دوخت تزئینی که یکی از اقلام صادراتی ایران را تشکیل میداد و یکی از هنرهایی که اسکندر مقدونی را به حیرت واداشته بود وجود پارچههای زرفت ودوختهای تزئینی ایرانی بود که سرمه دوزی نیز یکی از این دوختها بوده است
همچنین رو دوزی و تولید پارچهٔ زر بفت در ایران پیشینه یی در حدود سدهٔ سوم پیش از میلاد دارد. ایرانیان با نخ زرین تصویر برگ مو و پیچک را بر روی پارچهٔ پشمی دوخته و در قرنهای بعد سوزن دوزیهای بیزانس تقلیدی از تولیدات ایرانی بود .
در دوره ساسانی نیز این هنر ادامه داشت تا اینکه در دوره صدر اسلام با عنایت به تعهدات هنرمندان ایرانی برای تولید پرده خانه خدا سرمه دوزی به منتها درجه شکوفایی رسید در این دوره سورههای کوتاه و یا آیاتی از قرآن مجید بشیوه خطوط سته محقق، ریحان، ثلث، نسخ، رقاع و توقیع طراحی و سرمه دوزی میکردند ولی روی نوشته یا قبلا نخ ضخیمی مثل قیطان میدوختند بعد روی آنرا با سرمه دوزی بصورت ساقه دوزی میپوشاندند تا جلای خاصی به آن میبخشید یا در پرده فیس خانه خدا که یادگار دوران تیموری است و اکنون در موزه ایران باستان نگهداری میشود.
انواع دوختها از جمله :ابریشم دوزی، گلابتون دوزی، ده یک دوزی، کمند دوزیف شرفه دوزی و سرمه دوزی در ان دیده میشود.
در تمام دورههای اسلامی این دوخت از مجد و شکوه بالایی برخوردار بوته است. دوره اوج این هنر در عصر صفوی بوده است .
آثار باقیمانده از این دوره خود گواه بر این مدعا است. پرده نفیسی که در موزه هنرهای تزئین یایران نگهداری میشود و مربو ط به این دوره میباشد گویای اوج تحول این هنر میباشد. در روی این پرده که با نقش محرابی حیوانی طراحی و نقش پردازی گردیده است انواع دوختهایی از قبیل : گلابتون دوزی، ده یک دوزی، پیله دوزی، سرمه دوزی و ملیله دوزی دیده میشود. در دورههای بعدی یعنی افشار، زند، قاجار و معاصر، این دوخت به سیر تحول خود ادامه داده و در این دورهها نخهای سرمه از لحاظ کیفی و کمی اصالت خود را از دست داده اند ولی تعداد آثار باقیمانده از ایندوران حکایت از ادامه رواج این دوخت دارد.
این دوخت در اکثرموارد با دوختهای دیگر هماره میباشد مثل دوختهایی از قبیل : پیله دوزی، ملیله دوزی، گلابتون دزیف شرفه دوزی، شمسه دوزی، ده یک دوزی، صدف دوزی، سنگ دوزی، مرصع دوزی، منجوق دوزی،پولک دوزی، زغره دوزی، مروارید دوزی و غیره.
نقوش متعددی که در سرمه دوزی بکار گرفته میشود عبارتند از : انواع گلهای گلدانی و صحرایی و حاشیهای و جناغی، حرابی، محرماتی راست و کج، انواع بته جقهایها، سروی، سروچه، گل بادامی، انواع خطوط و کلمات بخصوص خطوط طغرایی معمایی، مثنی، دیوانی، گلزار، اسلیمی و ختایی، نقوش حیوانی و انسانی، انواع پرندگان بخصوص طاووس، جغد، خوشههای انگوری، انواع میوهها، ستارهها، ترنی و سر ترنجی و نیم ترنجی و کتیبهای و غیره.
از سرمه دوزی برای تزئین : انواع تابلوهای تزئین، تزئینات دور یقه، پبش سینه، سمبوسه، کمربند و کیسههای پول، قلمدانف شانه، مسواک، قیچی، مهر، سرمه دان، رویه سینه، حنابندان عروس، سفرههای قند، بقچه سوزنی، سجاده، پردههای نفیس، جهازیه عروس، رویه جعبههای نفیس، رو میزی، رو کوسن، و غیره استفاده مینمایند.
از مراکز این دوخت میتوان به شهرهای : اصفهان، تهران، بندرعباس، کاشان، یزد، استان هرمزگان و قسمتی از استان کردستان و قزوین اشاره نمود.
این دوخت معمولا بر روی: مخمل، ماهوت، ابریشم، تافته، اطلس، ساتن، و پارچههای ابریشمی انجام میگیرد.
برای دوخت سرمه نخست طرح را روی کاغذ کشیده و روی پارچه نقش اندازی نموده و طرح را روی پارچه رواندازی نموده سپس طرح را بوسیله پنبه یا فتیله یا ابریشم برجسته نموده و با بستهای ریز و چسب، بر زمینه محکم مینمائیم سرمههایی که در دستههای 5 الی 25 سانتیمتری است بدقت یکی از رشتههای سرمه را جدا میکنیم. البته موقع قیچی نمودن باید دقت نمائیم که سر نخ سرمه بجایی گیر نکند که تمام رشته باز شود سرمه را به اندازه دلخواه بریده و سوزن و نخ را توی سرمه فرو میکنیم و قسمت داخل متن را ساتن دوزی یا زرک دوزی مینمائیم هنگامی که برگهای طرح بزرگ میباشد باید آن را از طول به دو قسمت کنیم سپس هر قسمت را با سرمه.
با دوخت برگ دوزی جناغی جداگانه میدوزیم طوری که مشخص شود. باید سعی نمائیم شلالها کاملا کنار هم و موازی با یکدیگر در هر قسمت دوخته شود. دوخت ساقهها بشیوه ساقه دوزی باید انجام شود. با سرمه میتوان انواع دوختها قلاب، دندان موشی، زیگزاگ دوزی و همچنین انواع دوختهای تزئین را انجام داد.
از انواع دوختهائی که بیشتر در این دوخت بکار میرود میتوا ن به دوخت : زنجیره ای، برگ دوزی، جناغی، دوردوزی، مارپیچ الوان روی زنجیره، دوخت ساتن، دوخت مورب، ساقه دوزی و بست دوزی، دندان موشی و زیگزاگهای مختلف را نام برد. از انواع سرمههای موجود میتوان به سرمه مات، سرمه الماسی )شان شاین(، سرمه بلرسنت طلایی و نقره ای، سرمه ساده وباریک و ضخیم و سرمه فرانسوی اشاره نمود.
خانم زینب السادات عارفی متولد اول بهمن 1336 تهران که در سرمه دوزی سابقه 35 ساله دارد. مدت 8 سال است که حرکتی نوین را در دوخت سرمه ایجاد کرده که حاصل آن خلق آثار نفیس و ارزشمندی است تحسین برانگیز و درخور تقدیر البته ایشان آنرا نتیجه یک اتفاق در زندگی خود میداند که سبب تفاوت نگاه وی به سرمه دوزی و ایجاد سبک و سیاق کنونی وی شده وجود عناصر هنری نظیر بافت، رنگ، طرح، نقطه و خط در کنار فناوری نوین در دوخت سرمه و تلفیق آگاهانه گذشته و حال، با اولین نگاه به آثار ایشان به چشم میخورد بطوری که میتوان دریافت که بیان بصری و شیوههای کاربرد تکنیک در دوخت هر دو در قالب طراحی موزن و فن استادانه در جهت یکدیگر حرکت میکنند، نقوش و طرحهای اسلیمی و گلهای ختایی حالتی استوار و تذهیب گونه دارند.
دوخت سرمهها به گونهای اجرا شده که گویی با مداد طراحی نقوش را باهاشورهای منظم و در موازات هم پدیدار کرده و در موارد لزوم مواد دیگری چون مرواریدهای ریز و منجوق و پولک و پارچههای مخمل و ترمه و ساتن بکار گرفته شده تا حضور رنگ را در آثار خود متجلی سازد. قدر مسلم این رخداد اتفاقی نبوده بلکه حاصل بلوغی هوشمندانه و حرکتی درست و انسجام یافته و متشکل از عناصر هنری و فنی در ساختار کلی در ادامه مسیری بوده که سالها پیش آغاز گردیده بود.
با وجود خلق و خوی صبورانه و آرام و تعمق در بیان متواضعانه وی بی دلیل نیست که حاصل چیدن تک تک میلیونها بخیهای که با بردباری هرچه تمامتر و با دقت و ظرافت بسیار کنار یکدیگر دوخته شده، آنچنانکه زیبایی از پس تلالو زر و سیم طلوع میکند. اگر چه بسیاری از هنرهای اصیل و مردمیدر طول زمان دستخوش تغییرات و فراز و نشیبهایی بودهاند، سرمه دوزی نیز از این قائده مستثنی نبوده اما تعمق، تفکر و چارهاندیشی دلسوزانه در زمینه حفظ، احیای ارزشهای ملی، فرهنگی و هنرهای اصیل ایرانی و تحولات عمیق به لحاظ هنری و فنی، کاربردی و طراحی با استفاده از فناوریهای نوین لزوما محسوس میباشد آنچنانکه در خور و شایسته شان هنرمندان بی ادعای صنایع دستی و هنرهای سنتی است بدون هیچ گونه شعارزدگی بکوشیم چرا که صنایع دستی امروز را شعور باید نه شعار.
⇩
〔دیدن منابع مطالب〕
مجله دانستنیهای هنر
