قفل سازی، یکی از صنایع بسیار مهم ما در گذشته بوده است تا اندازهای که به صورتهای متنوع و بسیار هنری همچون اشکال حیوانی و انسانی ساخته میشده است.
قفلهای ایرانی به لحاظ فنی شامل دو نوع است:
الف : قفلهای ثابت در، شامل : کلون دان، کلون و قفل پخش شو .
ب : قفلهای فلزی، شامل : قفل فنری با کلید پیچی، قفل فنری با کلید فشاری، قفل لوله با کلید پیچی و قفل رمز ( بی کلید) .
در کتاب ((قفلهای ایران))،نوشته پرویز تناولی، قفلها به دو دسته تصویری و هندسی تقسیم شده اند. قفلها درگذشته تنها کاربرد ایمنی نداشتند و کاربرد آیینی و دینی هم داشتند.چنانچه زیباترین قفلها آنهایی بودند که برای ضریح ساخته میشده اند.
قفل سازی از دوره ساسانی در ایران رواج داشته است، هر چند قفلهایی که ملهم از اشکال حیوانی هستند، مربوط به قرون چهارم تا نهم هجری میباشند. ما جنبه آیینی قفلها را در دوره ساسانی نمیبینیم. این جنبهها بعد از اسلام و خصوصا در دوره صفویه به اوج میرسد ظهور قفلهای فولادی در دوره صفویه تحولی عظیم را در صنعت قفلسازی بهوجود آورد. این هنر در دوران صفویه و توسط استاد ” صنیع الصنایع ” به جهانیان معرفی شد و به شهرهای مختلف گسترش یافت.
برای قفلسازی از انواع ابزار و وسایل فلز کاری استفاده میشود. مواد اولیه مورد استفاده در ساخت قفلها فولاد، آهن و آلیاژهای آن میباشد. برای ساخت قفل ابتدا ورق و مفتول آهنی یا فولادی را در ضخامتهای مختلف آماده میکنند.
سپس متناسب با طرح محفظه و اجزای داخلی قفل مواد اولیه را برش میزنند و قوطی یا محفظه قفل را پس از خم کاری ورقه برش خورده، لحیم و درز گیری کرده و قطعات داخلی قفل را سوهان کاری میکنند و متناسب با نوع قفل بدنه اصلی را سوراخکاری و قطعات مختلف شامل شامل دسته فنر و تیغه را به هم پرچ میکنند. و آن را اسید کاری کرده و پرداخت نهایی روی آن انجام میشود.
قفل سازی در چالشتر
هنر قفلسازی در چالشتر یک از هنرهایی است که نام این روستا را زبانزد خاص و عام کرده،این هنر در گذشته از رونق فراوان برخوردار بوده است ،و در حال حاضر چند نفر در این رشته فعالیت میکنند. این نوع قفلها از آهن گداخته در کوره و با حرارت زیاد به وسیله سر پنجه هنر آفرینان اساتید این فن ساخته و پرداخته میشود قدمت تاریخی هنر قفلسازی در این روستا به 120 تا 150 سال پیش میرسد. این هنر به علت عدم توجه و استقبال رو به فراموشی میرود.
البته امروزه با هجوم قفلهای صنعتی، بازار ساخت قفلهای سنتی راکد است و به گفته استاد نیکزاد، قفلهایی که امروزه میسازند برای کلکسیونها و موزههاست. استاد نیکزاد، فرزند استاد احمد نیکزاد یکی از قفلسازان بنام است که در منطقهای بهنام چالشتر- از شهرهای استان چهارمحال و بختیاری- زندگی میکند.
در هنرها و فنون سنتی ایران، باورهای مردم با هنر پیوند خورده است. قفل برای ایرانیها، چیزی بیشتر از یک ابزار بوده است و برایشان گره و گشایش را تداعی میکرده؛ نمونهاش قفلهایی که برای بستن دخیل از آنها استفاده میکردهاند یا میکنند.
نوشتن آیههای قرآن، اشعار، اوراد و علائم و حروف و نشانههای طلسمگونه یا ساختن قفل در اشکال حیوانی نشاندهنده اهمیت فراکاربردی قفل است. قفلها بسته به محل کاربردشان، مثل امامزادهها و مساجد برای نذورات علائم هم متفاوت بودهاند.
استاد عبدالله (عبدالوهاب) ریاحی اولین سازنده این نوع قفلها بوده که بیش از 90 سال پیش فوت کرده است. استاد ریاحی در سفری که به مکه معظمه داشته به مدت یک سال در آنجا اقامت گزیده و طی این مدت به قفلسازی پرداخته منجمله قفلی جهت درب کعبه ساخته که هنوز به یادگار باقی مانده است.
از جمله قفلهای ساخت استاد نیکزاد هم قفلی با وزن یک کیلو و 280گرم از طلاست که در موزه حضرت رضا(علیه السلام) نگهداری میشود و کموزنترین قفل جهان به وزن 5/1گرم با 2قطعه که در موزه لوور پاریس نگهداری میشود.بعد از استاد ریاحی، احمد نیکزاد چالشتری در این رشته به نیکویی درخشید وی با ساخت قفلهایی با طراحی جدید تحولی در این فن ایجاد نمود .
نمونه هائی از آثار استادنیکزاد در موزههای دنیا چون موزه لندن –لوور-هامبورگ-شیکاکو وغیره موجود است استاد در خرداد ماه 1367 دار فانی را به درود گفت. ادامه کار آقای نیکزاد توسط پسران وی(عبدالله- یدالله هومان ونریمان) پیگیری میشود که یدالله نیکزاد از همه علاقه مندتر است استاد یدالله نیکزاد به سال 1332 در چالشتر متولد شده و مراحل قفلسازی را نزد پدر فرا گرفته از جمله قفلهای ساخت وی دو قفل بسیار ظریف که هر کدام با حدود 30 قطعه وزنی معادل 4 گرم دارد ضمنا قفلی با همان قطعات به وزن 5کیلوگرم ساخته که نشان از مهارت او دارد. وی علاوه بر کار قفلسازی به هنر فرش بافی و طراحی نقشه نیز اهتمام میورزد.
⇩
〔دیدن منابع مطالب〕
مجله دانستنیهای هنر
