هنر قلمکاری (چیت سازی)

قلمکاری (یا چیت سازی) هنر چاپ یا نقش زدن روی پارچه است. این هنر در دوره شاه عباس در قرن 11 قمری به علت علاقه­ درباریان و توجه خاصی که به این صنعت داشتند، به کمال رسید. در این دوره انواع مختلف قلمکاری تهیه می­شد که از معروفترین آن‌ها می‌توان به قلمکاری زر یا اکلیل اشاره کرد. در این دوره بیشتر لباس­های مردانه و زنانه از پارچه­‌های قلمکاری تهیه می­شد. قلمکاری در طول زمان دستخوش تغییراتی در ماهیت و نحوه­ ساخت، اجرا و تولید انبوه شده است.

در دوره صفویه این هنر گسترش یافت و در حقیقت می­توان گفت دوره پررونق آن از زمان صفویه شروع و به اواسط عصر قاجاریه ختم گردید. این هنر صنعت یکی از مهمترین شاخه­‌های صنایع دستی استان اصفهان به شمار می­ آید ویژگی­های فرهنگی و اجتماعی و همچنین کاربرد اقتصادی این محصول می­تواند همچنان در جامعه مطرح باشد اما امروزه نیازمند تغییر و تحولات جدی در حوزه تولید و بازار است.

قلمکاری (چیت سازی) سابقه­ روشنی ندارد و شاید مفصل­ترین توضیحی که تاکنون درباره آن داده شده همان باشد که قبلا فیلیس آکرمن (Phyllis Ackerman) در جلد سوم کتاب پوپ (Pope) بدست داده و از قول نویسنده‌ای تصور نموده این صنعت از زمان غزنویان (قرون 4 و 5 هجری) پیدا شده است.

مطلب قابل ذکر این است که بین نقشهای مربوط به قلمکاری و قالی و کاشی و همچنین تا اندازه­‌ای گچبری و کنده­ کاری روی چوب وجه تشابه بسیاری هست که می­رساند طراحان نقش­های قلمکاری و قالی و کاشی و همچنین اغلب نقش سازان کنده­ کاری چوب و منبت­کاری و گچبری با استفاده از طرح­ها و نقش­هایی که در این چند صنعت بکار می­رفته و از تلفیق آن‌ها با یکدیگر طرح و نقش جدیدی فراهم می­ساخته اند، بعلاوه اینکه نقش­های کاشی ایران بخصوص از دوره صفویان به بعد اغلب مأخوذ از نقش­های قلمکاری و قالی ایران است و مطلب دیگری که در جای خود جالب دقت می­باشد اینست­ که اگر قبول شود که سابقه قلمکاری بعلت معمولتر بودن شیوه تکنیک اجرا و ساخت آن قدیمی­تر از قالیبافی بوده است باید این نتیجه را قبول کرد که ابتدا نقش­های قلمکاری بدست اهل فن فراهم شده و سپس نقش­های مربوط به قالی با استفاده از آن‌ها فراهم گردیده و نیز در گچبری­ها و کنده­ کاری­های روی چوب تاثیر بسیار بجا گذارده است(احسانی، 1350).

وجه تسمیه قلمکاری از نوع تولید و نحوه­ ساخت آن در بدو پیدایش این صنعت است. به این معنی که در ابتدا روی پارچه­‌های پنبه­‌ای و احتمالاً ابریشمی با قلم طرح­های مورد نظر را نقاشی می­کردند. به دلیل نیاز به سرعت زیاد در تولید قلمکارسازی به صورت فعلی یعنی استفاده از قالب برای کلیه طرح­ها و نقوش متداول شد و قلمکار نقاشی که باعث پیدایش قلمکاری امروزی شد در قهقهرای نابودی قرار گرفت. (هلالی اصفهانی، 1385).

در حال حاضر اصفهان مرکز تولید قلمکاری ایران است که در زمان صفویه پایتخت ایران بود. در این دوره بیشتر لباس­های مردان و زنان از پارچه‌های قلمکاری تهیه می­شد. یک نوع قلمکاری با طرح و نقش خاص خود به نام دلگه برای لباس مردانه و زنانه تهیه می­شد و ازانواع دیگر قلمکاری می­توان حفره­ای زر یا اکلیل جیگرانات قرمز و جیگرنات بنفش را نام برد.

در قرن ده هجری بازار قیصریه اصفهان به صورت مرکز تجمع قلمکار سازان درآمد و کارگاه­‌های تولید از سردر قیصریه تا انتهای بازار ادامه داشت. در حال حاضر قلمکار به وسیله قالب­های چوبی که دارای نقوش برجسته است انجام می­شود(چیت سازی) و در حقیقت رکن اصلی قلمکارسازی (به عبارت بهتر چیت سازی)را قالب سازی تشکیل می­دهد که معمولا توسط افرادی که حرفه و تخصص شان قالب تراشی است به تفکیک رنگ و حداکثر در چهار رنگ بر روی چوب­های مانند گلابی و زالزالک تراشیده می­شود.

پارچه
به طور عمده پارچه­‌های معمول مصرفی در قلمکاری عبارتند از: پنبه و ابریشم کتان چلوار کرباس. پارچه ویژه قلمکاری باید نخی باشد چون پذیرش رنگ برای الیاف پنبه بمراتب زیادتر از پشم می­باشد مع الوصف پنج نوع پارچه در قلمکاری بکار برده می­شود: پارچه­‌های ابریشمی، کرباس، متقال، ململ حاجی علی اکبری، چلوار و کتان بافت خارجی. (قره نژاد، 1356). آقای هانری رنه در سفرنامه خود از خراسان تا بختیاری چنین می­نویسد همه ساله از شهرهای اصفهان یزد و کاشان مقدار زیادی پارچه­‌های پنبه­ای و ابریشمی منقوش تولید می‌گردد و به کشورهای باختر و شرق اقصی صادر می‌گردد. (قره نژاد، 1356).

انواع طرح­ها و نقوش
از جمله نقوشی که در هنر قلمکاری مورد استفاده قرار گرفته است می‌توان به موارد زیر اشاره کرد:

مناظر تاریخی، جانوران اهلی و وحشی، مینیاتور، شکارگاه­های صنعتی، رامشگران و نوازندگان، گل و بوته و اسلیمی، تصاویرشعرا، زنجیره، کتیبه، زورخانه و ورزشگاه­‌ها، داستان­های کهن ادبیات فارسی، تصاویر عشاق ایرانی، کتیبه­‌های مزین به اشعار به ویژه اشعار محتشم کاشانی، موضوعات و وقایع تاریخی، داستان­های حماسی عاشورا.

رنگ
رنگ­های مورد استفاده در گذشته انواع رنگ­های طبیعی شامل رنگ­های گیاهی، رنگ­های حیوانی و رنگ­های معدنی بوده است. اما امروزه به دلیل مراحل سخت تهیه و تثبیت رنگ‌های طبیعی از رنگ‌های شیمیایی استفاده می­شود. رنگسازی یکی از حساسترین مراحل ساخت قلمکاری است که طی آن استادکاران بر اساس تجربیاتشان از موادی ساده و ارزان قیمت نظیر پوست انار، روغن کنجد، کتیرا، گل سرخ، شیره انگور، زردچوبه، روغن کرچک، زاج سیاه و سفید، زنگ آهن مواد رنگی مورد نظرشان را تامین می­کنند و پس از آن به تهیه مقدمات چاپ پارچه می­پردازند”(نوری زاده، 1377). رنگ­های اصلی مورد استفاده در کار قلمکاری عبارتند از سیاه، قرمز، آبی، سبز، زرد. از ترکیب این رنگ‌ها به نسبت‌های معین رنگ‌های فرعی بدست می‌آید برای تهیه هر یک از رنگ‌های اصلی باید بگویم کتیرا را از نظر غلظت در تمام رنگ‌ها جهت جلوگیری از پخش شدن رنگ در روی پارچه بکار می­برند. به این ترتیب که کتیرا را به مدت 10 تا 12 ساعت درآب می­‌خیسانند و سپس این صمغ را به رنگ در تاره یا ظرف سفالی اضافه می­نمایند. ماده گیلیسیرین روغن کرچک و کنجد درتمام رنگ‌ها به منظور ایجاد محیط مناسب و جلو گیری از خشک شدن رنگ در شیار داخل قالبها و ازدیاد دوام آن‌ها مورد استفاده قرار میگ‌یرد. (قره نژاد، 1356).

قالب
قالب چاپ قلمکاری (چیت سازی) را از چوب درخت گلابی و زالزالک می­سازند چون نسبت به سایر چوب­ها محکمتر و قابلیت انعطافپذیری ببیشتری دارند. از عملیات مهمی که چوب را به شکل قالب مورد استفاده در قلمکاری در می­ آورد می­توان طرح­ریزی و اسکله کاری را نام برد که تماما با دست بوسیله استادان مجرب و هنرمند انجام می­گیرد. قالب را بعد از آماده شدن با پیه چرب می­کنند تا چوب خشک نشود و ترک برندارد. برای چاپ یک شکل چهار رنگ چهار قالب بطور مجزا تهیه و مورد استفاده قرار می­گیرد. (قره نژاد، 1356).

مراحل کار
قلمکارسازان بعد از تهیه­ رنگ­های لازم که به طور عمده شامل پنج رنگ سیاه، قرمز، آبی، سبز و زرد و گاه قهوه­‌ای است ابتدا پارچه­‌هایی را که باید نقش مورد نظر صنعتگر بر روی آن‌ها چاپ شود به مدت پنج روز در رودخانه قرار می­دهند تا هم آهار آن‌ها از بین برود و هم مواد زائدش خارج شود. یکی دیگر از عملیاتی که به طور معمول قلمکارسازان قبل از چاپ نقش انجام می­دهند رنگرزی زمینه نخودی پارچه است که با پوست انار رنگرزی می­شود. بعد از شستشو نوبت به نقش زنی پارچه می­رسد و صنعتگر با کمک قالب­های چوبی که هر کدام نشان از یک رنگ دارد به چاپ نقوش مختلف بر روی پارچه می­پردازد. بعد از نقش زدن با رنگ­های مشکی و قرمز پارچه را به رودخانه برده و مدت 2 تا 3 ساعت در آب روان می­شویند تا رنگ­های اضافی خارج شود. سپس خشکانده و آماده­ی تثبیت رنگ می­کنند شیوه­ی تثبیت رنگ به این صورت است که ابتدا پاتیلی را پر از آّب کرده و با حرارت دادن آب داخل آن را به مرحله جوش می­رسانند. سپس مقداری حدود 12 کیلوگرم پوست انار ساییده شده را به آن افزوده و بعد مغز روناس را برای تثبیت اضافه می­کنند و می­جوشانند تا رنگ­ها تثبیت شود و بعد از خشکاندن در هوای آزاد برای مراحل منگوله زنی یا ریشه تابی روی آن‌ها اعمال می­شود و سپس آماده­ی ارائه به بازار می­شود. (هلالی اصفهانی، 1385).

عملیات مهم قلمکارسازی گازری یا شستن پارچه است. در گازری و یا شستن منظور و هدف از بین بردن آهار و مواد زائد است که نخست پارچه را در زاینده رود می­شویند و بعد از خشک شدن دوباره در تغارهایی که داخل آن پوسته انار ریخته­اند پارچه را رنگ می­کنند تا پارچه زمینه قهوه‌ای روشن و ثابت پیدا کند. (قره نژاد، 1356).

کاربری­هایی که معمولاً برای پارچه‌های قلمکاری در نظر گرفته می­شود عبارتند از: رومیزی، روتختی، سفره، سجاده، بقچه، کیف، روسری، دستمال و شال گردن.

هم اکنون تنها تولید کننده­ی پارچه­‌های قلمکاری که به روش سنتی کار با قلم­مو به تولید محصولات متنوع قلمکاری پرداخته، مجموعه­‌ی هنر دانش بنیان بی سان (شرکت هنر آفرینان قلمکاری محور) است که از سال 1394 در اصفهان مشغول به فعالیت شد.

مجموعه­‌ی بی سان (Be sun) با چشم انداز «ترفیع جایگاه هنر قلمکاری به مثابه طلای صنایع دستی ایران» به احیاء روش سنتی تولید قلمکاری که به صورت اجرای دستی با قلم مو در دوران صفویه رواج داشته، پرداخته است. این مجموعه با نهادینه سازی نگرش­های مدیریتی و استفاده از مواد اولیه مرغوب و نیروی انسانی متخصص و با نیاز سنجی مشتریان ازطرق مختلف در پی آن است که صنعت دستی تولید پارچه­‌های قلمکاری را اعتلا بخشیده و با آمیختن این هنر صنعت و الگوهای نوآورانه­ صنایع دستی دیگر و تولید کاربری­هایی منطبق با مطالبات جامعهٔ امروز با حفظ ماهیت اصلی و سنتی پارچه­‌های قلمکاری جایگاه آن را ارتقا دهد. محصولات تولیدی این شرکت از جنبه­ی بخش تولید کالایی درخور شأن هنر ایرانی و قابل ارائه به گردشگران داخلی و خارجی است که از طریق آن می­توان طرح­ها و نقوش ایرانی را در نقاطی دورتر از مرزهای کشور ترویج داد. طراحان «بی سان» با بهره گیری از پشتوانه­ای قوی، از موتیف­های اصیل قلمکاری دست به طراحی نقوش جدید، از طریق تلفیق و ترکیب، و یا تجزیه نقش­های قدیمی زده­ اند، بصورتیکه مورد رضایت و در سطح انتظارات هنردوستان باشد، تا بتواند سلایق امروزی را مورد توجه خود قرار دهد.

⇩
〔دیدن منابع مطالب〕