ترکیببندی یا کمپوزیسیون (به فرانسوی: Composition) در هنرهای گوناگون به معنای تنظیم جایگاه اجزای یک اثر است که هنرمند برای ایجاد وحدت و تناسب بین بخشهای مختلف اثر خود به کار میبرد. برای مثال یک شهر، یک اثر معماری، یک اثر موسیقایی، شعر و داستان، و آثار نقاشی و عکاسی و طراحی دارای ترکیببندیهای متفاوت ویژهای هستند که هنرمند برگزیدهاست. تعادل، تقارن و ریتم از عواملی هستند که در کمپوزیسیون به آنها توجه میشود.
اصول ترکیببندی
اصول ترکیببندی نسبتها، مفاهیم و تعاریفی هستند که در بیشتر هنرهای تجسمی با رعایت آنها به چشم نوازی اثر افزوده میشود. این چشم نوازی نسبی است یعنی ممکن است در نظر همه چشم نواز محسوب نشود. دانستن این اصول و استفاده آگاهانه از آنها میتواند به زیبایی بصری عکس کمک کند. برای مثال: نسبتهای طلایی، قانون دو سومها، فضای منفی، تقارن نامتقارن و مانند آنها.
به جای دادن منطقی عناصر تجسمی در فضای مورد نظر، در سطح دو بعدی یا سه بعدی ترکیب بندی یا کمپوزیسیون میگویند. ترکیب بندی تحت قواعد و اصول معین و محاسبات دقیق انجام میگردد و بین عناصر تصویری ارتباط، پیوند و روابط منطقی ایجاد میکند.
نظم و ترتیب دادن، برنامهریزی کردن بین عناصر تصویری، منسجم نمودن قسمتها با هم، ترکیب کردن و کنار هم قرار دادن آنها، ساختار و سازماندهی عناصر تجسمی و هماهنگ کردن همهٔ اجزا با هم، مفهوم ترکیب را مشخص میکند. مفهوم ترکیب بندی یا کمپوزیسیون با مفاهیم دیگر از جمله: COMPOSITION، Formation، ارتباط و مطابقت دارد که هر کدام به نحوی به در خلاقیت تجسمی مصداق پیدا میکند.
اصطلاح ترکیب در همهٔ هنرها به خصوص هنرهای تجسمی بکار میرود. مانند ترکیب موسیقی، یا ترکیب نقوش هندسی و غیر هندسی، ترکیب شکلهای انتزاعی ترکیب یک فیلم سینمایی و به طور کلی ترکیب یک اثر هنری.
شکلها نسبت به فضایی که اشغال میکنند جلوههای متفاوتی به خود میگیرند و در اثر نیروهای بصری ناشی از شکل و زمینه مفهوم جداگانه بدست میآورند. هر شکل ثابت، مثلاً یک دایره، در داخل مربع، مربع مستطیل، لوزی و حتی دایره جلوههای متغیر به خود میگیردو خصوصیات تصویری آن متغیر میشود. بدین ترتیب هر شکل و نقشی نسبت به فضا و شکل اطراف جلوه و معنای خاص پیدا میکند که ناشی از نیروهای بصری است. در نتیجه هر واحد بصری موقعیت فضایی و جلوه و نمود خود را به واسطه روابط فعال و متقابل واحدهای تصویری پیرامون خود کسب میکند و نیروهای تصویری که از جهات مختلف، راست و چپ، بالا و پایین، جلو و عقب بر آن اثر میگذارند موقعیت فضایی آنرا ایجاد میکنند. علاوه بر آن رنگ با ارزشهای تصویری خاص خود که دائماً تحت تأثیر و دگرگونی شرایط فضایی و تابش نور میباشد، و بافت نیز به صورت مؤثر در مشخص کردن موقعیت فضایی و کیفیات بصری عناصر تصویری مؤثر هستند.
ترکیب بندی با تشابه
اگر در ترکیبی شکل، اندازه، رنگ یا بافت فرمهای واحد کمی تغییر کند این فرمها دیگر قسمتی از یک ساختار تکرار محض نیستند، بلکه با تشابه بیشتر و به صورت آزادتری به یک دیگر مربوط میشود. تشابه میتواند چگونگی استقرار فرمهای واحد را نشان دهد. ترتیب استقرار مشابه فرمهای واحد ممکن است به یک ساختار تکرار، شعاعی یا تغییر تدریجی شبیه شود.
ترکیب بندی با تمرکز
اجتماع فرامهای واحد در نواحی خاصی از ترکیب (تمرکز) نامیده میشود. تمرکز حرکاتی موزون ایجاد میکند و اغلب یک مرکز توجه اصلی و تعدادی مرکز فرعی به وجود میآورد. تمرکز پدیدههای طبیعی را نیز تداعی میکند، مانند ابرهای زودگذر، پاشیده شدن آب، ریزش برگها و مهاجرت پرندگان.
ترکیب در طراحی سنتی ایران
مقصود از ترکیب، کنار هم چیدن عناصر، و در مورد هنر نقشهایی است که در نهایت وحدت ایجاد کند. یگانگی، هدف شکل و محتوای ترکیب است. به هیچ وجه نمیتوان نقشهای آماده (طراحی و رنگ شده) را پهلوی هم چید و نام آن را طراحی گذاشت، اشتباهی که اغلب و اکنون بویژه طراحانی میکنند که به جای قلم از رایانه استفاده میکنند. در کار طراحی سنتی گذشته از اینکه نقشها باید با هم سازگار و همجنس باشند، باید هر یک رنگبندی مناسب خویش و در عین حال مناسب دیگر اجزا کنار خود و زمینه کار داشته باشند و مقصود از ترکیب همین است. ترکیب وحدتی است که از کثرت پدید میآید و بنابراین طراح باید بسیار سنجیده و کار آزموده باشد و نه تنها ترکیب شکلها (فرمها) بلکه رنگها را خوب بشناسد و در کار خویش تضاد، ناسازگاری، نقطهٔ ضعف و امثال آنها باقی نگذارد. در نظر گرفتن نه تنها تناسب متن و حاشیه، متن و اجزا درون آن بلکه ملاحظه اجزا مناسب متن و حاشیه از مهمترین عوامل موفقیت طرح و کمال آن است.
باید توجه داشت که طراحی سنتی ایران،خود فرهنگ بالغی است که از طریق کوششهای نسلهای فراوان و گاه بسیار هوشیار، دانشمند و هنرمند پدید آمده است؛ بنابراین رعایت مبانی آن ناگزیر است. ترکیب نه تنها در طراحی سنتی، یعنی طرح کاشی، قالی، کارهای فلزی و چوبی اهمیت دارد، بلکه یکی از مهمترین کارکردهای آن در معماری سنتی ایران است که مشمول عمده قواعد طراحی سنتی است. نقشه کلاتها (چه به شکل دژ و چه به صورت روستا یا قلعه) و نیز نقشه باغها، کوشکها و خانهها و مسجدهای ایران تابع آن است.
⇩
〔دیدن منابع مطالب〕