خط نسخ؛ در ابتدا خطی بود همپایهٔ خط کوفی ولی به صورت نسخ ناقص که به خط نسخ قدیم یا نسخ حجازی معروف بود. پس از رونق یافتن خط کوفی، از این خط بیشتر در تحریر نامه‌ها و مکاتبات فوری استفاده می‌شد. خط نسخ تابع خط ثلث است و از این جهت آن را نسخ گفته‌اند که جمیع خطوط را نسخ کرد و کتابت قرآن مجید که تا آن زمان با خطوط دیگر انجام می‌شد، منحصر به این خط شد.
در خط نسخ رعایت نسبت که یکی از قواعد مهم خوشنویسی است، سبب زیبایی خط می‌شود. به علاوه، خط نسخ خطی است کامل، معتدل، منظّم و واضح؛ به همین سبب و خصوصا وقتی که با حرکات و اِعراب همراه باشد، در خواندن حروف و کلمات اشتباهی رخ نمی‌دهد.
از زمان ابن مقله به بعد، با مقیاس‌ها و قواعدی که برای این خط وضع کرد و با هندسی کردن آن‌ها، دورهٔ ابتدایی را طی کرد و به مرحلهٔ ترقّی و زیبایی رسید، چنانکه برای کتابت کلام‌الله مجید و ادعیه از آن استفاده می‌شود.
پس از یاقوت مستعصمی، شیوهٔ او و شاگردانش در اقلام ستّه مدت‌ها رایج و مقبول بود. با توجه به این که مهم‌ترین شاگردان وی ایرانی بودند، در سده‌های هشتم، نهم و دهم هجری، خراسان، فارس و آذربایجان از مهّم‌ترین مراکز خوشنویسی و جایگاه استادان بزرگ خط نسخ بود. در اواخر عهد صفویان، احمد نیریزی شیوه‌ای در نسخ پدید آورد که به نسخ نیریزی یا نسخ ایرانی معروف گشت که تا به امروز در ایران مقبول و معمول است.
از انواع خط نسخ می‌توان از نسخ قدیم (حجازی)، نسخ الفضاح، نسخ الحدیث، نسخ ایرانی (نیریزی)، نسخ عثمانی (یاقوتی یا تُرکی)، نسخ بغدادی (عربی) اشاره کرد.
نسخ نیریزی همان خط نسخ ایرانی است که در قرن 12 ه.ق توسط احمد نیریزی از ثلث به نسخ کاملا تمایز یافت و بنام نسخ ایرانی معروفیت یافت.
احمد بن شمس‌الدین محمد نیریزی از مشاهیر و بزرگان خط نسخ است. وی خدمت آقامحمدصادق ارجستانی مشق کرد و مدتی در سلک شاگردان آقامحمد ابراهیم قمی در آمد.
از مجموع آثار قلمی او چنین بر می‌آید که در سال 1100 هجری قمری به اصفهان آمد و به دلیل اختصاص او به دربار شاه سلطان حسین صفوی رقم سلطانی را می‌نوشت. با توجه به محدوده زمانی آثارش، 1094 – 1177ق او در 83 سال از عمر پر برکتش را به نوشتن قرآن، ادعیه و قطعات دیگر صرف کرد. استاد از آغاز جوانی به خوشنویسی مشهور شده است. آثار او 99 مجلد قرآن، 77 صحیفه و تعدادی ادعیه و مرقع است که در یکی از قطعات مرقوم است.
نیریزی در طول زندگی، 60 هزار تومان حق‌التحریر و حق‌الکتابه دریافت کرد. درحالی که مخارج یک سال شهر اصفهان به عنوان پایتخت و یکی از بزرگترین شهرهای جهان 15 هزار تومان بود. وی دارای خصائل بسیار پسندیده بود و از این مبالغ به اندکی قناعت می‌کرد و بقیه را به فقرا میبخشید.
میرزا علاوه بر نسخ و رقاع در نستعلیق، شکسته و نقاشی نیز متبحر بود. قلمش در نسخ دارای چنان لطافت، ملاحت و استحکامی است که بعضی وی را هم تراز میرعماد در خط نستعلیق می‌دانند. او به اتصالات قوت بیشتری داد و به هیات کلمات تناسب بیشتری بخشید. قط قلمش نسبت به نسخ‌نویسان دیگر به دور مایل‌تر است.
زین‌العابدین اصفهانی از استادان مسلم خط نسخ در دوره فتحعلی شاه، محمدشاه و ناصرالدین‌شاه بوده است و از دهه پنجم حیات، لقب «سلطانی» یافته است؛ از کُتاب دربار ناصرالدین‌شاه محسوب می‌شد و از طرف ناصرالدین‌شاه در دهه هشتم زندگی به «اشرف الکّتاب» ملقب شد؛ هنر خوشنویسی اشرف الکتاب همواره مورد ستایش و توجه شعرا و هنرمندان روزگارش بود؛ چنانکه سرگشته سروده است «به پیش خط خوش نغز اشرف الکتاب / ز خط سبز نکویان همه دهان بستند» از آنجا که همزمان با دوره حیات زین‌العابدین، صنعت چاپ به ایران وارد می‌شود و اندک اندک جای نسخه‌های دست‌نویس را می‌گیرد، زین‌العابدین را می‌توان بزرگترین و آخرین استاد نسخ ایرانی دو سده اخیر به شمار آورد.
امّ‌سَلَمه مشهور به گَلین خانم، دختر فتحعلیشاه – دومین پادشاه قاجار – از خوشنویسان بنام سده سیزدهم هجری است. زین‌العابدین اصفهانى از جمله استادان این بانوی هنرمند ایرانی در آموزش خوشنویسی بوده است. ام سلمه در خط نسخ، مهارتی بسیار داشت. چندین اثر از او به جای مانده است که از مشهورترین آن‌ها می‌توان به «دعای صباح» و کتاب «الدعا» اشاره کرد.
کتاب الدعا، یکی از این دو اثر متعلق به این بانوی هنرمند است. این اثر به خط نسخ در سال 1243 هجری قمری روی کاغذ فُستُقی الوان با جلد ترمه نگاشته شده است که دعاهای صباح و گشایش در روزی پس از نماز بامداد در این نسخه خطی آمده است.
اثر دیگری که از ام سلمه در کتابخانه و موزه ملی ملک به نمایش درآمده است دعای صباح است که این اثر در سال 1255 هجری قمری به خط نسخ خَفی و به شیوه رَنگه-نویسی در صفحه‌های 9 سطری نگارش یافته است. این دو نسخه شاخص و نفیس خطی در حال حاضر در کتابخانه و موزه ملی ملک نگهداری می‌شوند.
این زن هنرمند ازخوشنویسان و شاعران قرن سیزده و چهارده هجری قمری است، او یکی از دختران فتحعلی شاه قاجار از مادری اهل گرجستان به نام زیبا چهر خانم بود. ام سلمه که به گلین خانم نیز شهرت داشت در حدیقه‌الشعراء از او با عنوان « عصمت قاجار» نام برده شده است.
گلین خانم هنر خوشنویسی را از استادانی چون آقا زین‌العابدین اصفهانی و حاج علی آقا فرزند محمدعلی خان نظم‌الدوله فرا گرفت. او علاوه بر خوشنویسی در هنر تذهیب نیز دستی داشت. گلین خانم به عنوان یکی از زنان مطلع و فهیم در دربار محسوب می‌شد که به همین سبب، محل رجوع سؤالات و راهنمایی‌های شاهزادگان و کسب اطلاعات ایشان بود.
آثار مختلفی از نوشته‌های او در دست است. از جمله یک جلد قرآن به خط نسخ که در سال 1302 ه.ق تحریر نموده و نیز مجموعه نفیسی از ادعیه و آیات قرآن مجید.
وی مانند بسیاری از شاهزادگان قاجاری طبع شعر نیز داشت. البته آثاری دیگر از این بانوی خوشنویس در کتابخانه‌های کاخ گلستان، آستان قدس رضوی و آستانه‌های کربلا و نجف وجود دارد. امّ‌سَلَمه قاجار، در خیل خوشنویسان از جایگاهی ممتاز برخوردار است.
برگرفته از: درآمدی بر هنر خوشنویسی ایرانی اسلامی – سید محمدمجتبی حسینی، بهروز امینی
موزه ملک
⇩
〔دیدن منابع مطالب〕
مجله دانستنی‌های هنر
