در راستای تکامل خوشنویسی پس از خط کوفی و ثلث، هنرمندان ایرانی در زمانی کوتاه، سه خط ِ تعلیق، نستعلیق و شکسته نستعلیق برای نوشتن فارسی بوجود آوردند و آن‌ها را به اوج زیبایی و تکامل رساندند. درباره تعلیق و چگونگی شکل‌گیری نستعلیق در قسمت اول این مطلب بررسی شد. در ادامه با اوج و فراز و فرود خط زیبای نستعلیق بیشتر آشنا می‌شویم.
خط زیبای نستعلیق و هنر خوشنویسی ایرانی (قسمت اول)
خدمتتان عرض شد که میرعلی هروی با آثار ذیقیمتی که از خود به یادگار گذاشته و تربیت شاگردان بسیار، خدمات شایانی به هنر خوشنویسی کرد. شاگردانش از این میراث گرانبها بخوبی محافظت کردند تا نوبت به هنر نمائی مالک دیلمی و بابا شاه اصفهانی رسید که خوشنویس آخرین بخصوص در کتابت بی‌نظیر بود.
سپس خوشنویسِ نامی، آشنای همه میرعمادالحسنی معاصر شاه عباس صفوی پا به عرصهٔ وجود نهاد. او از استادی چون محمد حسین تبریزی بهره گرفت و از روی خطوط میرعلی هروی و باباشاه اصفهانی و اساتید گذشته مشق بسیار کرد و با نبوغ خود تغییرات و سبکی در خط نستعلیق به وجود آورد که هنوز پس از گذشت نزدیک به 400 سال مورد استفاده و الهام بخش خوشنویسان است.
او پایهٔ خط را به جایی رساند که از زمان پیدایش خط نستعلیق تا کنون هنرمندی خوشنویس را یارای برابری با او نبوده است. در زمان او هنرمند بزرگ دیگری چون علیرضا عباسی رقیبی برای او بشمار می‌رفت که علاوه بر خط نستعلیق خفی و جلی در خط ثلث نیز استاد بود؛ بطوریکه غالب کتیبه‌‌های مساجد و بناهای تاریخی اصفهان بخط ثلث او و یا به سرپرستی او انجام شده است و به همین لحاظ بیشتر مورد توجه دستگاه حاکمهٔ وقت بود.
خط ثلث – خط خوشنویسی ایرانی
از آنجائیکه میرعماد هنرمندی آزاده و دارای علو طبع بود معاندین او نزد شاه عباس به سعایت پرداختند و شاه عباس به او بی‌مهر شد و میرعماد را خوش نیامده و اشعار گله آمیز و سپس نیشدار می‌سرود و بخط خود می‌نوشت و برای شاه و درباریان می‌فرستاد و آتش خشم بر آن‌ها بر می‌انگیخت تا به دستور شاه عباس و به دست مقصودبیک مسگر بقتل رسید.
از میرعماد بزرگانی همچون نورالدین محمد لاهیجی، عبدالجبار، ابوتراب اصفهانی، نورای اصفهانی، عبدالرشید، خواهرزاده و میرابراهیم و گوهرشاد، پسر و دخترش و … بجای ماندند که در خطه خط کوشیدند، سبکش را گسترش دادند و این هنر شریف را به دیگران سپردند و رفتند.
بطور کلی قرن‌های نهم، دهم و یازدهم هجری قمری را می‌توان قرن‌های درخشان در هنر خوشنویسی دانست. در آن قرنها بزرگان بسیاری پا به عرصهٔ خوشنویسی نهادند و چراغ خط را روشن نگاه داشتند.
در قرن دوازدهم رکود نسبی در خوشنویسی مشاهده می‌شود، ولی در قرن سیزدهم در دورهٔ قاجار خطاطان بزرگی پا به عرصهٔ میدان نستعلیق و دیگر اقلام نهادند و سختی‌‌های این هنر ظریف را بجان خریدند و در توسعهٔ آن کوشیدند که از معروفترین آن‌ها عباس نوری، وصال شیرازی، و پسران هنرمندش، احمد شاملو مشهدی، فتحعلی حجاب میرحسین خوشنویس، اسدالله شیرازی، میرزا آقا خمسه‌ای، ابوالفضل ساوجی، عبدالرحیم افسر، محمد حسین شیرازی (کاتب السلطان)، عبدالحمید ملک الکلامی، علینقی شیرازی، میرزا محمد ابراهیم تهرانی (میرزا عمو) و از همه معروف‌تر میرزا غلامرضا اصفهانی، میرزا محمد رضا کلهر و محمد حسین عمادالکتاب را می‌توان نام برد.
میرزا غلامرضا پیرو شیوهٔ میر بود و با قدرت دست عجیب خود پهلوانی در میدان نستعلیق بوده و است. قلم کتابت و مشقی و بخصوص تا شش‌دانگ کتیبه را استادانه می‌نوشت که قدرت او بویژه در آثار کتیبه و سیاه مشق‌های بی بدیلش بوضوح نمایان است. از شاگردان معروفش میرزا ابراهیم تهرانی ملقب به (میرزا عمو) است که آثار کتیبه‌ای بسیار نفیس از خود بیادگار گذارده است. همچنین میرحسین خوشنویس فرزند میرزا آقاست که از او نیز آثار و سیاه مشق‌های ممتاز و استادانه‌ای بجای مانده است.
محمدرضا کلهر شاگرد میرزا محمد خوانساری و میرزا محمد مهدی بود و از خطوط میرعماد مشق بسیار کرد. خوشنویسی پرکار و در شبانه روز چند ساعت می‌نوشت و در اثر کثرت مشق و حسن سلیقه و ابتکار و خلاقیت خود روش جدیدی در کتابت بجای گذارد و نظر باینکه میرزای کلهر در زمانی می‌زیست که صنعت چاپ در ایران پا به عرصهٔ وجود گذارده بود سبکی را ارائه داد که لازمهٔ زمان بود و بسیار مقبول افتاد و چون اکثر کتابت‌هایی که می‌کرد بوسیلهٔ چاپ سنگی انتشار می‌یافت و مورد استفادهٔ خوشنویسان قرار می‌گرفت تاثیر بسیار زیاد در خطوط اکثر خوشنویسان بجای گذارد بطوریکه خوشنویسان معاصر نیز غالبا ازآن پیروی می‌کنند.
شاگردان کلهر مانند زین العابدین شریفی – صدرالکتاب –میرزامهدی خان -مرتضی نجم آبادی -سید مرتضی برغانی-و نیز (فرزندان ایشان استاد سیدحسن میرخانی و استاد سید حسین میرخانی که با یک واسطه شاگردان کلهر محسوب می‌شوند) در ترویج شیوهٔ کلهر کوشیدند.
و جالب توجه اینجاست که محمدحسین عمادالکتاب نیز که ابتدا از روی خطوط میرعماد مشق می‌کرد متوجه خط کلهر شد و شیوهٔ خود را به او نزدیک کرد و حتی بهتر از شاگردان کلهر باعث گسترش شیوهٔ او شد.
با انتشار یک دورهٔ کامل رسم المشق ِنستعلیق و یک مرقع شامل تعالیم مفرداتِ اقلام دیگر خدمات شایسته‌ای به این راه کرد و خود او نستعلیق را از غبار تا کتیبه استادانه می‌نوشت. زندگانی عمادالکتاب خالی از حادثه نبوده و سال‌ها به جرم عضویت در کمیتهٔ مجازات در زندان و تبعید گذرانید.
شاگردان عمادالکتاب همچون استادان علی اکبرکاوه، ابراهیم بوذری، حسن زرین خط، علی منظوری، تقی حاتمی، علی آقا حسینی و … بار گران امانتِ نستعلیق را به خوشنویسان بعضی مسن و غالبا جوان امروز سپرده‌اند.
از دیگر خوشنویسان مطرح معروف به میرزا کاظم از زبردست‌ترین خوشنویسان سده گذشته است که از او سیاه مشق‌های استادانه‌ای باقی مانده است.
او نستعلیق را به شیوه سیدحسین خوشنویس باشی و شکسته را به شیوه درویش عبدالمجید بسیار استوار می‌نوشت و معلم خط شاهزاده محمدتقی میرزا قاجار ملقب به رکن‌الدوله و فرزندانش بوده است.
محمد کاظم فرزند «شیخ‌محمد مجتهد» بود. از اساتید او سیدعلی حکاک و از شاگردانش سیدعباس را ذکر کرده‌اند. از او آثاری بین سال‌های 1278 تا 1318 ه.ق باقی مانده و به سال 1325 ه.ق درگذشته است.
⇩
〔دیدن منابع مطالب〕
مجله دانستنی‌های هنر
