خط زیبای ثلث در خطاطی و خوشنویسی ایرانی

خط ثلث یکی از اقلام مهم خوشنویسی در هنر ایرانی و اسلامی است. این خط برگرفته و منبعث از خط کوفی است. «ابن مقله بیضاوی»، «ابن بواب» و «یاقوت» در پیدایش، تکمیل و نظام‌مند کردن آن، نقش مهم و اساسی داشته‌اند. در ادامه مطلب با ساختار و ویژگی‌های آن بیشتر آشنا می‌شویم. با ما همراه باشید.
این خط، حالتی ایستا، محکم و استوار دارد و با کتیبه‌نگاری سازگار است.
ساختار و قابلیت‌های حرکتی خط ثلث، در دو محور عمودی مانند «الف ها» و حرکت‌های افقی مانند «ی» معکوس، همراه با ترکیبات پیچیده، به کمک گردش حروف مختلف، توانایی بالایی به این خط بخشیده است.

از دوران ایلخانی کتیبه‌نگاری با خط ثلث آغاز و تا به امروز همچنان ادامه دارد. دورهٔ تیموری نقطه اوج و فراز خط ثلث و دورهٔ قاجار به جهت اندام، مفردات و قدرت حروف، نقطه فرود و تنزل است. اما از نظر خلاقیت، تنوع رنگی و شادابی،آثار کم‌نظیری در این دوره خلق شده‌اند.

در مجموع، در دورهٔ قاجار از اهمیت این خط کاسته شد و خط نستعلیق توسعه چشمگیری پیدا کرد.

کتیبه‌های ثلث دورهٔ صفوی از جهت مصالح متنوع‌اند و از جهت اجرا، استحکام خوبی دارند. این خط به دلیل کثرت بناها گسترش قابل‌ توجهی پیدا می‌کند و هنرمندان طراز اولی چون «علیرضا عباسی» به کتیبه‌نگاری می‌پردازند.

خط ثلث در عرف خوشنویسان از جمله اقلام سته (شش گانه) است که آن را «ام الخطوط» نیز گویند، زیرا که گفته‌اند دیگر خطوط از آن مایه گرفته‌اند و آن را بخاطر اهمیت فوق العاده‌اش، مادر خطوط نام نهاده‌اند.

در وجه تسمیه آن بعضی اختلاف کرده‌اند و گفته‌اند: «چون این خط را بر ورقی به قطع ثلثین کتابت می‌کرده‌اند به این نام شهرت یافته و بعضی پنداشته‌اند که به لحاظ این که دور و سطح آن شش دانگ است، یعنی یک سوم‌، آن را ثلث نامیده‌اند.»

به هر حال این خط شباهت زیادی به خط «نسخ» دارد؛ با این تفاوت که در خط ثلث حروف تشعیر دارد، یعنی انجامه‌های حروف تند و تیز است و دور و خمیدگی حروف آن بیشتر از خط نسخ است. همچنین «ترویس» یا «سرک» بر فراز حروف ایستاده آن فراوان دیده می‌شود و گرفتگی و تنگی چشمهٔ حروف در آن جایز نیست.

خط ثلث را به دو گونه نگارش کرده‌اند:
یکی ثلث ثقیل است که با مساحت بیشتر کتابت می‌شده و دیگری ثلث خفیف است که حروف آن نازکتر و لطیف‌تر است و بر ورقی به قطع نصف نوشته می‌شده است.

درباره قلم ثلث می‌توان گفت:
به چند واسطه به «قلم جلیلی» می‌رسد که آن هم اقتباس از خط کوفی است. «جلیلی» که امروز آن را «جلی» گویند و در اصطلاح‌ خوشنویسان به معنای درشت اندام و کلمات فربه است.

خط ثلث معمولا در اقلام دو میلی متر به بالا نوشته می‌شود که نسبت ریز و درشتی آن، 2 تا 3 میلیمتر آن را «ثلث سرفصلی» و 3 تا 4 میلیمتر آن را «ثلث مشقی» و اندازه 4 میلیمتر تا یک سانتیمتر آن را «ثلث جلی» و از یک سانتیمتر به بالا را «ثلث کتیبه» نام نهاده‌اند.

خط ثلث در اندازه‌های گوناگون کاربردهای متفاوتی داشته و هر کدام از این اندازه‌ها در جای خود نقش آفرینند.

قلم سرفصلی:
برای نوشتن سر سوره‌های قرآن و عناوین هر فصل از کتاب یا مقالات و یا فرامین و احکام دیوانی کارآیی دارد.

ثلث مشقی:
که بهترین اندازه قلم برای تعلیم قواعد و آموزش حروف و اتصالات خط ثلث شناخته می‌شود و بیشترین کاربرد را در امر آموزش دارد.

ثلث با دانگ‌جلی:
برای نگارش و خلق آثاری که هنرمند قصد نمایش عمومی آن را دارد (قطعات نمایشگاهی) یا نشان دادن مهارت و توانایی خویش در خلق آثار مبتکرانه و خلاق با قوه ابتکار و معماری حروف و کلمات و ترکیب و فضا سازی بدیع و زیبا بکار می‌رود.

قلم ثلث کتیبه:
بیشترین کاربرد را این قلم دارد؛ بطوریکه حضور قلم‌ کتیبه برای شناساندن این خط زیبا در جای جای معماری ایران و جهان اسلام زبانزد خاص و عام است و بیشترین نقش را در شناساندن خط ثلث «قلم کتیبه» ایفا کرده است.

مثلا در کمربند دور گنبدها، مناره‌ها، گلدسته‌ها، محراب‌ها و شبستان‌ها، سر در مساجد و تکیه‌ها و حسینیه‌ها، حرم‌های انبیا و اولیاء و امامان‌ معصوم، همه و همه قلم ثلث کتیبه است که حضور همه جانبه خود را به اثبات رسانده و تمامی کاشی‌های لاجوردین و نقوش فیروزه فام و کتیبه‌های سنگی فراوان و کتیبه‌های سفالی و چوبی گوناگون در دوره‌های مختلف تاریخی ایران آن را ثبت و ضبط کرده‌اند.

از ثلث‌نویسان و کتیبه‌نگاران برجسته ایرانی در دوران معاصر، می‌توان از احمد نجفی زنجانی (درگذشته 1361 ه.ش)، عبدالحمید ملک الکلامی (درگذشته 1328 ه.ش)، محمدعلی غروی کاتب (زاده 1288 ه.ش)، حبیب‌اللّه فضائلی (درگذشته 1376 ه.ش)، محمد موحد حسینی، احمد عبدالرضائی، سید مرتضی نجومی، عباس مصباح زاده، محمدرضا قنبری و عبدالصمد صمدی و محمد نعمتی (زاده 1323 ه.ش) نام برد.

خط ثلث ایرانی از زیباترین شیوه‌های خط ثلث بشمار می‌رود و موجب افتخار ایرانیان بوده و هست. خط ثلث در کشورهای مختلف از جمله ترکیه، افغانستان، لبنان، مصر، سوریه و کشورهای عرب همسایه استفاده می‌شود. در بین همسایگان خطاطان ترکیه تلاش‌های زیادی برای زیباتر شدن این خط انجام داده‌اند.

ولی متاسفانه باید بگویم که این خط زیبا که «ام‌الخطوط» نام‌ گرفته در طول سال‌های متمادی از طرف انجمن خوشنویسان ایران مورد کم لطفی و بی‌مهری فراوان قرار گرفته است.

⇩
〔دیدن منابع مطالب〕