هنر زیلو بافی

زیلو نوعی زیرانداز و کف‌پوش دست‌بافت است که با نخ بافته می‌شود و شباهت زیادی به حصیر دارد. این زیرانداز در برخی مناطق ایران استفاده می‌شود. زیلو هنر مردم میبد از شهرهای استان یزد است.زیلو محصولی قدیمی و تاریخی است. ناصر خسرو در سفرنامه‌اش به 500 کارگاه زیلوبافی اشاره می‌کند.

تاریخچه
صنعت بافت کفپوش و زیرانداز در بسیاری ارز مناطق جهان رواج داشته، در ایران نیز تاریخی کهن دارد. در قدیم پشم و پوست حیوانات به عنوان مدل بکار می‌رفته، ولی تهیهٔ آن از راه شکار همیشه امکان نداشت و هم چنین پوست حیوانات چون برای این کار نبود، زود پوسیده می‌شد واز بین می‌رفت. پس بشر نیاز فوری به اختراع چیزی داشت که بتواند جایگزین آن شود. اولین اقدام تهیهٔ زیلو به جای پشم وپوست بود. زیلو در بافت شباهت‌هایی با حصیر دارد و مانند آن برای زیرانداز مورد استفاده است. زیلو احتمالاً شکل تکامل یافتهای از حصیر بوده و بافندگان آن از حصیر الهام گرفته‌اند. این فرش ارزشمند خاستگاهش به درستی مشخص نیست اما از جمله مهمترین هنرها و صنایع دستی ایران به شمار می‌رود. در متون گذشته از زیلو کمتر یاد شده و تنها جایی که سخنی از بنای مسجد بوده از زیلو به عنوان فرش نام برده‌اند اما به محل بافت و تاریخ آن اشاره‌ای نشده است. به یقین می‌توان گفت بافت زیلو قرن‌ها قبل از اسلام رایج بوده، چرا که شواهد موجود نشان می‌دهد در قرون اولیهٔ اسلامی زیلو جزء فرش‌های شناخته شده بود و بافت آن در بیشتر مناطق پهناور ایران رواج داشت؛ بویژه آنکه زیلو کاربرد فراوانی در اماکن مذهبی داشت و از طرفی می‌توان گفت نام آن با بنای مذهبی گره خورده بود.

دستگاه زیلو بافی. دستگاه یا دارزیلوبافی شبیه دارقالی بافی است که ازاجزای زیر ساخته شده است:
1- تیر. دومیلهٔ مکعبی شکل ازجنس چوب درخت توت است که به طور افقی به فاصلهٔ سه متری موازی یکدیگر روی دوستون چوبی به نام اسون (osun)مستقر می‌شود. ضخامت تیر به نسبت عرض دستگاه متفاوت است؛ معمولاً تیر یک دستگاه سه متری حدود 75 سانتی‌متر ضخامت دارد. تیر بالا مخصوص چله و تیر پایین مخصوص پیچیدن زیلو است.
2- اُسُون. دوپایه یا دو ستون اصلی دار زیلوبافی است که عمود برزمین و به موازات یکدیگر به فاصله‌ای برابر باعرض تیرها نصب می‌شود اسون نیز مانند تیر ازچوب درخت توت می‌سازند با این تفاوت که برای ساختن آن تنهٔ درختی را که خمیدگی مختصری دارد می‌برند وآن را عمودی از وسط دو نیم کرده و در دو سر آن برای جای تیر حفره‌هایی ایجاد می‌کنند سپس در جای خود کار می‌گذارند. خمیدگی اسون برای این است که وقتی تیر هادر آن جای دادند تیر بالا کمی جلوتر از تیر پایین قرارگرفته وموجب می‌شود که بعد ازچله کشی چله قدری مایل بایستد وبافنده که درحالت ایستاده کار می‌کند بر دستگاه مسلط باشد (جانب اللهی، 396–397)
3- تنگ (teng) میلهٔ چوبی قطوری است که نوک تیز آن را درحفره‌های دو سر تیر می‌کنند وآن را برای پیچدن چله به دور تیر می‌چرخانند سپس برای محکم نگه داشتن چله تا جایی که ممکن است به عقب می‌کشند و با چوب دیگری به دیوار یا سقف کارگاه حایل می‌کنند .
به همان حال باقی می‌گذارند. هر دستگاه دو “تنگ “دارد که یکی نگهدارندهٔ تیر بالاست و دیگری که کوچک‌تر است تیر پایین را با آن مهار می‌کنند
4- پش بند pošband چوب یا میلهٔ آهنی بلندی است که دو سر آن دردیوار طرفین کارگاه تعبیه شده است این میله که درعرض “دار” قرار دارد یک وسیلهٔ نگه دارندهٔ “کمونه” و “کلی” (پایین‌تر توضیح آن می‌آید) است.
5- شمشه šemša چوب “گرت” gort است که درعرض دستگاه به موازات یکدیگر قرار گرفته است و به طوری که بعد خواهیم گفت به کمک “کمونه” برای بافتن نقش زیلو به کار گرفته می‌شود. هر دستگاه یا دار زیلو دو عدد “شمشه” به نام شمشهٔ پایین و شمشهٔ بالا دارد. شمشهٔ پایین بزرگ‌تر ازبالاست.
6-کمونه: چوبی کمانی است به عرض 5 سانتیمتر و طول یک متر که در دو سر آن شیارهایی وجودارد. کمونه را در پشت “پش بند” قرار داده؛ یک سر آن را با طناب به “شمشهٔ بالاً و سر دیگرش را به “شمشهٔ پایین” می‌بندند.
7- کلی(kali). چوب دوشاخهٔ قلاب مانند است که طول یک شاخهٔ آن 20 سانتیمتر و بلندی شاخهٔ دیگر دو برابر شاخهٔ اول است. کلی به وسیلهٔ دو رشته نخ ضخیم به نام “اوسال کلی” (owsâlkali) از یک سو به “تیر بالاً و از سوی دیگر به “پش بند” بسته‌اند تا در حدفاصل “پش بند” و “شلّیت”(Šellit) قرار گیرد.
8- شلیت (Šellit)یکی دیگر از متعلقات دار زیلو است. “شلیت” یک مجموعه ازنخ تابیده شده‌ای است که آن را موازی هم در یک ردیف افقی به دو چوب که درطرفین دستگاه (مقابل هراسون یک عدد) عمود برزمین نصب شده است می‌بندند “شلیت” درحد فاصل و به موازات دستگاه و “پش بند” به نحوی قرار گرفته است که وقتی بافنده در پشت دستگاه می‌ایستد “شلیت ” بالای سر و پشت گردن او قرار می‌گیرد. شلینت از چندین رشته نخ ترکیب شده که هر رشته از به هم تابیدن 28 تا 30 لایه نخ شمارهٔ 5 تهیه می‌شود. این مجموعه را به 12 دستهٔ کوچک‌تر 5 یا 6 رشته‌ای تقسیم می‌کنند و با نخی به هم می‌بندند هریک ازاین دسته‌ها نام و عملکرد مستقلی در بافت زیلو دارد. دو دسته از آن‌ها به نام “سفید جو”(sefiju)و “سیاجو” (siyâ ju) و سه دسته به نام “مداخل” (modâxel) مربوط به نقش حاشیه‌اند و هفت دستهٔ دیگر که “مج”(maj) نام دارند در بافت نقش زمینه مورد استفاده است. تعداد “مج هاً متناسب با نوع نقشه کم و زیاد می‌شوند هرچه نقش پیچیده‌تر باشد برتعداد “مج” افزوده می‌شود در زیلوهای معمولی و ساده که برای استفاده درمنازل می‌بافندازشلیت هفت مج استفاده می‌کنند اما در زیلوهایی که حاشیه نویسی دارند و برای مساجد وامام زاده‌ها می‌بافند 13 “مج” دارد (همان 397–398) به طوری که از شیوهٔ نام گذاری مج‌ها استنباط می‌شود زیلو دراصل سه مج به اسامی مج بالا، مج میون و مج پایین داشته است به تدریج که بافت زیلو به مرحلهٔ پیشرفته تری رسیده است بر تعداد مج افزوده‌اند اما چون نتوانسته‌اند نام جدیدی برای آن بیابند مج‌های اضافه شده را درقیاس با سه مج اولیه نام گذاری کرده‌اند این نام گذاری ازجایی که بیشتر دردسترس بافنده است یعنی از قسمت پایین آغاز شده و به ترتیب زیر است: 1- سفیدجو 2- سیاجو 3- مج پایین 4- برمج پایین 5- برمج میون پایین 6- مج میون 7- برمج میون بالا 8-بر مج بالا 9-مج بالا 10-مداخل پایین 11- مداخل میون 12- مداخل بالا. هریک ازاجزای “شلیت” را که مرکب ازچند نخ است با نخ‌های ضخیم دیگری به نام “گرت”(gort)به تارهای چله می‌بندند دو چوب که در طرفین است و “شلیت” به آن بسته می‌شود “چوشلیت “نام دارد که با چوب دیگری به نام “علم پشت بند” (alampošt band) به دیوار محکم می‌شود. ادامه دارد

راه اندازی نخستین کارگاه زیلو در میبد
آقای سعید اشتری در سال 86 توانست اولین کارگاه آموزش و تولید زیلو را راه اندازی نماید. کارگاه در تاریخ 13/2/86 پس از سالها تلاش و کوشش رسماً افتتاح شد. هدف از تأسیس کارگاه زیلو نگاره حفظ و احیای هنر صنعت زیلو می‌باشد لذا در راستای این هدف کارهای بزرگی صورت گرفت از جمله کمک و ارائه اطلاعات لازم به ریاست وقت جهاد دانشگاهی مهندس میبدی برای راه اندازی خانه زیلو که خدارا شکر راه اندازی ودر زمینه آموزش فعالیت دارد. زیلو نگاره میبد اولین کارگاه آموزش و تولید زیلو در جهان می‌باشد که در سال 1386رسما کار خود را آغاز ودر این مدت توانسته فعالیتهای ذیر را انجام رهد 1= آموزش بیش از 200 نفر کاراموز 2= تهیه استاندار زیلو با همکاری فنی حرفه‌ای کشور و میبد 3= انتقال زیلو از قشر برادران به خواهران 4= تهیه نقشه بافت زیلو برای اولین بار 5= کاربری جدید به زیلو مثل روکش صندلی ماشین، تابلو زیلو و… جهت آشنایی بیشتر با این این کارگاه زیلوبافی و فعالیت‌های آن می‌توانید به سایت این کارگاه و یا کانال تلگرامی زیلو نگاره میبد مراجعه فرمایید که در گوگل می‌توانید کلمات کارگاه زیلو نگاره میبد را جستجو فرمایید.

مراحل تولید زیلو
یک مواد اولیه نخ پنبه که به عنوان ماده اولیه زیلوست، در گذشته به کمک چرخهای نخ ریسی در محل تولید می‌شده، پنبه را بعد از ریسیدن به کلاف تبدیل و برای تار و پود زیلو بکار می‌برند. این نخ در اصطلاح محلی هری شلیط یا نخ رسمی نام دارد، زیلویی که با نخ رسمی بافته میشددارای استحکام بالایی بود و ظرافت آن به کیفیت مرحلهٔ نخ ریسی و دقت در بافت بستگی داشت.
دو رنگ زیلو بر خلاف سایر فرشهای تولید شده در ایران از تنوع رنگ کمی برخوردار است، رنگ‌های بکار رفته در زیلو مانند سایر مواد آن در منطقه تهیه می‌شده. ماده اولیهٔ رنگ‌ها عموماً روناس برای رنگ‌های قرمز، نیل برای رنگ‌های طیف آبی و پوست گردو برای رنگ‌های طیف قهوه‌ای بوده است. این رنگ‌ها که منشأ گیاهی داشتند ثابت بوده و در مقابل شستشو و نور خورشید مقاومت بسیاری دارند.
سه چله کشی (چله دوانی) چله کشی زیلو مانند قالی و گلیم انجام می‌شود اما تعداد چله‌های زیلو در واحد سطح به دو برابر تعداد چله‌های گلیم می‌رسد. تفاوت زیلو و گلیم تنها در افزایش تعداد چله‌های آن نیست، بلکه اولاً زیلو دارای نقشی است که این نقش از طریق پودهای رنگین در آن بافته می‌شود، دوماًزیلو دورو بافته می‌شود و هر روی آن می‌تواند نقشی جداگانه داشته باشد.

مراحل افت فنی زیلو
در بافت زیلو برای در هم تنیدن تار و پود از فن کلی و کمونه بهره می‌گیرند، تقسیم شلیط به اجزای مختلف و سپس گرت بندی آن برای تحقق چنین امری است ولی تا رسیدن به مرحلهٔ بافت دو کار دیگر باید انجام شود:

یک انتخاب شلیط
دو پود کشی
سه نقش پردازی و ترتیب بافت
نخ‌های مورد استفاده در زیلو
یک وجال که تونه را واریز می‌کند، نظم می‌بخشد و بترتیب می‌چیند.
دو زهی سر کاری نازک بوده چون ضربه‌ای نمی‌بیند.
سه زهی گرت ساده که محکم‌تر و ضخیم‌تر است.
دسته‌بندی زیلوها از نظر کاربرد و رنگ
یک زیلوهایی که با رنگ آبی و سفید بافته می‌شود و مخصوص مساجد و اماکن متبرکه است.
دو زیلوهای جوهری که با رنگ آبی و گلی بافته می‌شود و برای مصارف خانگی کاربرد داشته و ارزان قیمت بوده.
سه زیلوهای نفتال که با رنگ سبز و گلی بافته می‌شود و مرغوبترین نوع زیلوست.

⇩
〔دیدن منابع مطالب〕