هنر معرق نوعی تزئین چندتکهای هم سطح والحاقی است که در آن قطعاتی مطابق با قسمت بندیهای طرح از لایههای هم ضخامت از قطعات، کنار هم چیده تشکیل شده باشد، این کار نوعی معرق کاری است.
شاخههای متفاوت در این هنر نیز به جذابیت آن افزوده که میتوان از تکنیکهای معرق کاری به چند نمونه زیر اشاره کرد:
معرق چوب، معرق کاشی، و معرق چرم
پیشینهٔ معرق:
مرور آثار، علائم، نوشتهها و کتیبههای دوران گذشته تاریخ ایران و نقوشی که در آثار باستانی دیده میشود نشان دهنده این است که ایرانیان قدیم از چرم برای کفش و افزارهای جنبی و لوازم دیگر استفاده میکردند.
از ابتدای قرن چهارم تا قرن نهم و دهم فصل نوینی در هنر کتاب سازی گشوده شد و چند نوع جلد تزئینی ابداع گردید که اهم آنها جلدهای سوخت یا (سوخته) و معرق بوده است.در زمانهای دور هنر نوشتن روی چرم وجود داشته است و شاید نتوان بطور دقیق قدمت این رشته را بیان کرد روزگاری که هنوز کاغذ در اختیار انسان نبوده افرادی بودند که مطالب را روی چرم مینگاشتند و به نسلهای بعد به یادگار میگذاشتند نمونه بارز آن آیات قرآنی است که در صدر اسلام جهت ماندگاری بیشتر بر روی چرم نوشته شده است لذا میتوان گفت که هنر قلمزنی روی چرم یکی از قدیمیترین و جذابترین رشته از رشتههای صنایع دستی بوده که متاسفانه به دلایلی به مرور زمان منسوخ و از بین رفته است.
هنر سوخت معرق از پیش از دوره تیموریان و بیشتر با استفاده از اشکال هندسی رایج بود اما در زمان تیموریان با احداث فرهنگستانی در هرات به دست بایسنقر میرزا استفاده از هنر مینیاتور و هنرهای دیگر نیز معمول شد.
هنر سوخت در دوره صفویه به دلیل انتقال پایتخت از هرات به اصفهان منتقل میشود و این زمانی است که هنر سوخت به اوج شکوفایی خود میرسد، سپس از اصفهان به خاندان گورکانی در هند و عثمانی در قسطنطنیه منتقل میشود.
در دوره صفویه به دلیل ذوق هنرمندان ایرانی، هنر تشعیر، تذهیب و نگارگری هم در سوخت معرق به کار گرفته شد و تا این زمان آنچه که کار میشد بر روی جلد، بخصوص جلد قرآن بود. این روند تا حدود سال 1300 هجری شمسی ادامه داشت که در این دوره تحول بسیار بزرگی در هنر سوخت معرق بوجود آمد. این تحول شگرف به وسیله استاد میر محمد معلم خوشنویس و استاد تقی کلباسی بنیان گذاری شد و از این پس این هنر علاوه بر جلدهای قرآن و کتابهای نفیس در تهیه تابلو نیز بکار گرفته شد.
علت نامگذاری این هنر به دلیل استفاده از رنگهای تیره، غیر شفاف و تلخ است و چون برای انتقال نقش به پوست قالب را داغ میکنند و با گذاشتن آن بر پوست در واقع پوست را میسوزانند که به رنگ قهوهای تیره درآید، آن را سوخته مینامند.
مراحل تهیه تابلو سوخت به ترتیب شامل آماده سازی پوست، الوان سازی، طراحی، معرق کاری، منبت کاری، نصب قطعات، لایه چینی، تذهیب، تشعیر، خوشنویسی، طلا اندازی، قلم گیری و اجرای جزئیات طرح است.
هنر معرق کاری سالیان سال است که در ایران و بعضی از کشورهای دیگر مانند هند، چین و چند کشور آسیایی دیگر از هنرهای بسیار کاربردی و پر مصرف بوده و البته محل تولد این هنر و زمان آن دقیقا مشخص نیست. باید گفت که این هنر بعد از ورودش به ایران با دست هنر مندان خوش ذوق ایرانی به تکنیکهای مختلف و با ظرافتی چشمگیر نمایان شد، که امروزه یکی از رشتههای هنری پر طرفدار و البته کم هزینه میباشد.
پوست و چرم چه مراحلی را تا تابلوفرش طی میکنند؟
پس از انتخاب طرح، رنگ و ابعاد کار، الگوسازی انجام میشود. بعد چرم برش میخورد و تکهها مانند پازل کنار هم چیده میشوند. تکهها با چسب مخصوصی به آستری چرمی میچسبند. در مرحله بعدی سوراخهایی در لبه تکههای پوست زده شده و بعد از آن با نوارهای چرمی باریک دوخته میشوند.
تمام مراحل کار با دست صورت میگیرد که کیفیت را بسیار بالا میبرد. البته ما کارهای چرخدوز هم داریم که آنها نیز کیفیت و زیبایی خاص خودشان را دارند. بافت و جنس پوست به گونهای است که هم نمای زیبایی دارد و هم ماندگاری بالایی.
چسبهایی که میتواند در این کار استفاده شود: بیندر، چسب کفش، چسب چرم، سریش
اما از اینها گذشته، به تمام کارهایی که بر روی چرم برای ایجاد نقش انجام میپذیرد میتوان نوعی معرق گفت. این کارها اعم از تکه چینی، سوراخکاری و قرار دادن یک چرم دیگر در زیرآن، مشبک کاری و تا حدودی اپلیکه باشد.
1- سوراخکاری:(به وسیلهٔ لیزر، هویه، تیغهای جراحی، سوزاندن)
2- تکه چینی و دوخت یا چسباندن آنها در کنار هم
3- به وسیلهٔ داغ کردن و چاپ نقش (فقط روی چرمهای طبیعی)
⇩
〔دیدن منابع مطالب〕
مجله دانستنیهای هنر
