چکیده
بررسی موقعیت چهار شاخه علم، هنر، فرهنگ و طبیعت در دو دوره صفویه و گورکانی، بر اساس تصاویر چهار نسخه خطی کتاب عجایب المخلوقات قزوینی هدف اصلی این پژوهش را تشکیل میدهد. جهت نیل به این هدف از روش بینامتنیت ژنت استفاده شد. همچنین تلاش شد تا کل ساختار پژوهش بر اساس نظریه ژنت قرار گیرد. ژنت بررسی روابط میان متنهای مختلف را ترامتنیت مینامد و آن را به پنج دسته تقسیم میکند. دو دسته پیرامتنیت و فرامتنیت به بررسی رابطهٔ میان یک متن و شبه متنهای مرتبط با آن میپردازد. بدین ترتیب بررسی کتاب عجایب المخلوقات و نقدها و تفسیرهای پیرامون آن در این دو دسته جای گرفت که در فصل اول به تفضیل بیان شد. از سوی دیگر دورههای تاریخی مصور شدن کتب و موقعیت چهار شاخه مورد نظر در این دورهها بررسی گردید و در فصل دوم تلاش شد تا با کمک مطالعه تطبیقی میان تصویر و کلام موجود در نسخ نقش چهار شاخه در شکل گیری نگارهها آشکار گردد. در فصل سوم با کمک روش بینامتنیت ژنت روابط میان متنهای تصویری این چهار نسخه ( تشابهات و تفاوت ها) بررسی گردید. نتایج به دست آمده از این بررسیها نشان دادند که اگر چه هدف اصلی از نگارش این کتاب جنبه علمی آن بوده و تصاویر به عنوان تکمیل کننده کلام به حساب میآمده اند، این هدف در گذر زمان دچار دگرگونی شده است و به مرور زمان کارکرد اصلی این گونه کتب تغییر کرده و سبب برتری متن تصویری بر متن کلامی شده است. بدین ترتیب این گونه از کتب از گروه کتابهای علمی خارج و به دسته کتابهای هنری پیوسته اند. کلید واژه: عجایب المخلوقات و غرایب الموجودات، علم، هنر، فرهنگ، طبیعت، ژنت، بینامتنیت
مقدمه:
عجایب نامه نویسی از جمله ژانرهای نوشتاری است که سابقه ظهور آن به روزگاران بسیار دور باز میگردد. براساس بررسیهای تعدادی از پژوهشگران، قدیمیترین کتاب نوشته شده در این زمینه به بلیناس حکیم تعلق داشته است (جعفرمدرس صادقی،1375،16) که بنا به نوشته ابن ندیم در کتاب الفهرست، درطوانه ،از شهرهای روم زاده شده بود. کلمه Marvel که در عربی و فارسی به عجایب ترجمه میشود از کلمه marvail مصطلح در انگلیسی میانه، از merveille فرانسه قدیم، از لاتین عامیانه mirabilia ،و در نهایت از فرم جایگزین کلمه لاتینmirabilia به معنی امور غریب نشات میگیرد. این ژانر نوشتاری تنها به استفاده شدن در گذشته محدود نمی گردد، میتوان نمونهای از آن را با عنوان آلیس در سرزمین عجایب نام برد که نشانگر شور و اشتیاق بشر برای پی بردن به امور غریب و شگفت میباشد. کهنترین عجایب نامه در زبان فارسی نوشته ابوالموید بلخی است. کتاب او را عجایب البلدان، عجایب الاشیاء و عجایب الدنیا نامیده اند. بلخی این کتاب را به نام نوح ابن منصور سامانی که از سال 365 تا 387ه.ق در بخارا حکومت میکرد،به رشته تحریر درآورد. اگر چه در حال حاضر اصل کتاب از بین رفته است، نویسنده کتاب تاریخ سیستان پارهای از آن را نقل کرده و بر آن نام” عجایب بر و بحر ” گذارده است (همان ،17). پس از بلخی این ژانر نوشتاری در میان نویسندگان رواج بیشتری یافت و میتوان شاهد افزایش آنها در طول قرنهای مختلف بود از جمله: ” عجایب هند” نوشته ناخدا بزرگ شهریار رامهرمزی که در نیمه اول قرن4 ه.ق میزیسته است. وکتاب تحف الغرایب نوشته محمد بن ایوب طبری ریاضی دان قرن 5 هجری قمری. این شیوه نگارش در قرن 6 ه.ق در قالب رسالات بزرگی درباب علم هیئت رواج مییابد که هدف ازآنها توصیف سراسر جهان و توجه بیشتر به تاریخ طبیعی به منظور آشکار ساختن حکمت الاهی در آفرینش است. بسیاری از این قبیل کتب نام عجایب المخلوقات به خود میگیرند و شامل افسانههای سحرآمیز همراه با داستانهای شگفت انگیز آمیخته با علوم مختلف میشوند(نصر،1350،86). از جمله آنها میتوان به موارد زیر اشاره کرد: 1: عجایب نامه محمد بن محمود همدانی که به ابوطالب طغرل بن ارسلان آخرین پادشاه سلجوقی که در سالهای 571 تا 590 ه.ق در عراق حکومت میکرده، پیشکش شده است. نسخههای متعدد موجود حاکی از اهمیت این کتاب در بین کاتبان و نگارگران درطی قرون میباشد. چارلز استوری در کتاب فهرست نسخههای خطی خود، یازده نسخه از آن را نام برده و محمد تقی دانش پژوه در مقالهای با عنوان عجایب نامه، در مجله راهنما، سه نسخه جدید را معرفی میکند. یکی از نسخههای خطی این کتاب توسط جعفر مدرس صادقی بازخوانی و ویرایش و درسال 1375 چاپ شده است. 2: عجایب نامه یا عجایب المخلوقات و غرایب الموجودات تالیف محمد بن محمود بن احمد طوسی سلمانی همدانی (555 – 562). نسخهٔ خطی از این کتاب در حال حاضر در کتابخانه ملک نگهداری میشود و در سال 1345 توسط دکتر منوچهر ستوده تصحیح و چاپ شده است. 3: عجایب المخلوقات و غرایب الموجودات زکریا بن محمد بن محمود قزوینی که درقرن7 ه.ق نوشته شده و این پژوهش برپایه آن بنا گردیده است.
مساله پژوهش:
آن چه نگارنده را واداشت تا به پژوهش در مورد نگارههای کتاب عجایب المخلوقات بپردازد حجم زیاد تحقیقاتی بود که تنها بر روی کتابهای ادبی انجام گرفته و کتابهای علمی مصور شده به گرته فراموشی سپرده شده بودند. این پژوهش از نوع نظری و کاربردی میباشد و بر آن است تا تصاویر موجود در نسخههای مختلف کتاب عجایب المخلوقات قزوینی، که همگی دارای متن واحد نوشتاری بوده و تنها در تصاویر آنها که در زمانهای متفاوتی کتابت و مصور شده اند، را در شاخه های،علم(نجوم) هنر(نگارگری)، فرهنگ و طبیعت، در چارچوب نشانه شناسی تطبیقی و بینامتنیت ژنتی، مورد بررسی قرار دهد.
پرسشهای پژوهش:
مساله موجود در هر پژوهش به دنبال پرسشهایی ایجاد میشود که پاسخ به آنها هدف اصلی هر پژوهش را در بر میگیرد.بر همین اساس پرسشهایی مطرح شده در این پژوهش به قرار زیر است: 1: آیا میتوان تصاویر موجود در کتاب عجایب المخلوقات که به نوعی کتاب علمی به شمار میرود را در حیطه هنر نگارگری به شمار آورد؟ 2: آیا پارامترهای علم، هنر، فرهنگ و طبیعت در نسخ خطی مورد بررسی دارای پیوستگی هستند و همگی برای نیل به یک هدف معین گام برمی دارند؟ 3: تغییرات زمانی چه تاثیری در عوامل یاد شده دارد؟
پیکره مطالعاتی
نسخههای مورد بررسی در این پژوهش به قرار زیر میباشد: 1: نسخه خطی متعلق به قرن 11 ه.ق (سال 1006ه.ق) که توسط سلطان علی کتابت شده است و با شماره نسخه 860 در کتابخانه مجلس شورای اسلامی نگهداری میشود. 2: نسخه خطی متعلق به قرن 11ه.ق(سال 1025 ه.ق)، با شماره نسخه 1425 در کتابخانه دانشگاه تهران نگهداری میشود و کاتب آن نامشخص است. 3: نسخه خطی متعلق به قرن 12ه.ق که توسط ابومحمد سرهندی کتابت شده و با شماره نسخه 2048در کتابخانه دانشگاه تهران موجوداست. 4: نسخه خطی موجود در کتابخانه کاخ گلستان با شماره نسخه 2155که تاریخ کتابت و نام کاتب آن نامشخص است. در این پژوهش تاریخ گذاری این نسخه بنا بر نظر کارشناس مربوطه انجام گرفت.
روش تحقیق:
بی تردید اعتبار هر تحقیق بسته به روش به کار رفته در آن میباشد و دست یابی به هدفهای تحقیق زمانی میسر میشود که روش شناسی در کل پژوهش به شکلی منسجم به کار گرفته شود. بنابراین روش حاکم در این پژوهش بر اساس تقسیمات ژنت و روش او در ترامتنیت و به خصوص بینامتنیت میباشد. ژنت روش خود را با نام کلی ترامتنیت مینامد و آن را به پنج دسته تقسیم میکند. سپس این پنج دسته را در دو گروه کلی جای میدهد،گروهی که به رابطهٔ میان یک متن و شبه متنهای مشابه توجه دارد و شامل سه دسته پیرامتنیت، فرامتنیت و سر متنیت است و گروهی که رابطهٔ میان متنهای هنری را بررسی میکند و بینامتنیت و بیش متنیت نام دارد. در مطالعه یک متن هر آن چه که به عنوان آستانه ورود به یک متن باشد، همچون عنوان، نام مولف، مقدمف و … را پیرامتنیت مینامد و آنها را همچون ماهوارههایی میداند که متن اصلی را در بر گرفته اند. سپس در مبحث فرامتنیت تمامی نقدها و تفسیرهای پیرامون یک متن را بررسی میکند. ژنت رابطهٔ طولی میان یک اثر و گونهای را که اثر به آن تعلق دارد را سرمتنیت مینامد( این دسته از ترامتنیت در هیچ جایی از این پژوهش جای نمیگیرد). همچنین برای پی بردن به رابطهٔ میان متنهای ادبی یا هنری از بینامتنیت و بیش متنیت استفاده میکند که اولی بر اساس هم حضوری بنا شده و شباهتها و تفاوتهای میان متنها را بررسی میکند و دومی بر اساس بر گرفتگی است و در آن روشهای مختلف خلق بیش متنها از پیش متنهای قبل از خود مورد توجه قرار میگیرد.
پیشینه پژوهش
صاحب نظران معتقدند که اساس یک تحقیق علمی بر فراهم سازی هرگونه آگاهی در حوزهٔ موضوع تحقیق استوار است، بنابراین سابقهٔ هر تحقیق را باید نشانهای از چگونگی مهارت و احاطهٔ دانش محقق از موضوع مورد مطالعه دانست. از سوی دیگر هر پژوهش علمی بر پایهها، ارکان و نتایج مطالعات و تحقیقات پیشین استوار است ( خاکی، 1378، 165). بدین ترتیب تحقیقات گذشته در ارتباط مستقیم یا غیر مستقیم با موضوع پژوهش هستند و شناخت آنها نه تنها ابعاد مختلف مطالعه شده در مسئله پژوهش را روشنتر میکند، بلکه راه رسیدن به پرسشهای پیش رو را هموار میسازد. پژوهشهای انجام گرفته بر روی کتاب عجایب المخلوقات و نگارههای آن به شرح زیر میباشد: 1: در کتابهای هنر و معماری اسلامی جلد دوم، نوشته شیلا بلر و جاناتان بلوم، ترجمه یعقوب آژند، سیر و صور نقاشی ایرانی نوشته شده تحت نظارت آرتور پوپ و ترجمه یعقوب آژند و نقاشی ایرانی نوشته بازل گری و ترجمه عربعلی شروه، کهنترین نسخه مصور کتابخانه سلطان احمد جلایر را نسخهای از کتاب عجایب المخلوقات قزوینی معرفی میکند و تاریخ آن را سال 1388 میلادی / 790ه.ق میداند. در این کتابها اشارهای مختصر به تعدادی از نگارههای موجود در این نسخه میشود اما هیچ تحلیل و بررسی پیرامون آنها صورت نمیگیرد. این نسخه در حال حاضرکتابخانه ملی پاریس نگهداری میشود. 2: در کتاب سیر تاریخ نقاشی ایران نوشته لورنس بینیون، ویلکینسون و بازل گری، ترجمه محمد ایرانمنش، چند تصویر از کتاب عجایب المخلوقات قزوینی موجود در مجموعه چستربیتی در دوبلین را نشان میدهد که متعلق به قرون 8، 9و 10ه.ق و مکاتبی چون شیراز و بغداد هستند. در این کتاب هیچ توضیحی در مورد تصاویر نسخههای معرفی شده، داده نمیشود. 3: در کتاب نگارگری اسلامی ،نوشته ثروت عکاشه ترجمه غلامرضا تهامی از کتاب عجایب المخلوقات در بخش مصور سازی کتب علمی نام برده میشود و یکی از قدیمیترین نسخههای مصور این کتاب که حدود سه سال قبل از فوت مولف آن (قزوینی) یعنی سال679 ه.ق در واسط کتابت و مصور شده است و اکنون در کتابخانه باواریا در مونیخ جای دارد، یاد میشود. 4: در کتاب مکتب نگارگری اصفهان، تالیف یعقوب آژند، نسخهای از عجایب المخلوقات قزوینی که در دوره صفویه و در کتابخانه سلطنتی کتابت و مصور شده است معرفی میگردد.” این نسخه در بردارنده 256 برگ است که اندازه هر کدام 8/17 ×2/34 سانتی متر میباشد. کتابت آن را شمسا در تاریخ 12 ذوالحجه 1041 به پایان رسانده و در کتابت آن از خط زیبای نستعلیق استفاده کرده است. در سرلوح نسخه هم تذهیب زیبا و پرمایهای نقش خورده و شمسه میانی تذهیب سفید رها شده است. این نسخه 355 نگاره دارد و نگارهها به سبک پخته و پرورده اصفهان کار شده و در تراز والایی از اجرا قرار دارد. این نسخه اکنون متعلق به کتابخانه رایلندر در انگلستان است( آژند،1385، 76). 5: در پایان نامه مریم لاری که با عنوان موجودات غریب در نقاشی دوران صفویه و قاجار با راهنمایی دکتر حسین ذکرگو در سالهای 79- 1378در دانشگاه هنر تهران انجام شده است، بخشی وجود دارد که به معرفی موجودات غریبی چون دیو میپردازد. تصاویر این بخش از نسخهٔ چاپ سنگی کتاب عجایب الخملوقات گرفته شده است و در آن به معرفی ریشه وجودی این موجودات از دیدگاه گذشتگان ،حماسه، اسلام و باورهای عامیانه پرداخته است. 6: پایان نامه ارکیده ترابی با عنوان عجایب المخلوقات قزوینی با تاکید بر آثار علیقلی خویی با راهنمایی دکترمهدی حسینی که در شهریور 1384پایان پذیرفته است، به بررسی موجوداتی میپردازد که با وجود ماهیت غیرواقعی تاثیر ماندگاری بر فرهنگ عامه و ادبی ایران داشته اند. در این پایان نامه تنها تصاویر موجود در نسخه چاپ سنگی وجود دارد. پژوهشهای انجام گرفته پیرامون نگارههای کتاب عجایب المخلوقات قزوینی به دو دسته تقسیم میشوند: دستهای که تنها به معرفی مختصری از نگارهها در برخی نسخ خطی بسنده کرده اند. هیچ کدام از این پژوهشها به صورت یک موضوع واحد به این نگارهها اختصاص نیافته است و در بیشتر موارد در طی روند بررسی صور نقاشی ایرانی تعدادی از آنها معرفی و شناسایی شده اند. دستهٔ دیگر پژوهشهایی است که اگر چه به طور مستقل به نگارههای موجود در چاپ سنگی از این کتاب میپردازد اما هیچ تحلیلی از خود نگارهها و یا رابطه بین آنها و متن صورت نمیگیرد.
ساختار پژوهش:
فصل بندی موجود در این پژوهش بر اساس روش نگارنده بوده و بر پایه تقسیم بندی پنج گانه ژنت (ترامتنیت) بنا شده است. بدین ترتیب فصل اول با عنوان پیرامتنیت – فرامتنیت به دو بخش: پیرامتنیت- فرامتنیت و بافت شناسی تقسیم میشود. در بخش پیرامتنیت به معرفی مولف، عنوان، پیشکش نامهها، پیشگفتار و پس گفتار و … پرداخته خواهد شد. نقد و تفسیرهای موجود پیرامون کتاب عجایب المخلوقات قزوینی در دسته فرامتنیت پی گرفته میشود. بخش دوم به بستر و زمینه شکل گیری نسخ مورد بررسی که به عنوان مهمترین عامل در خلق یک اثر است، میپردازد. همچنین چهار شاخه علم ( نجوم)، هنر(نگارگری)، فرهنگ و طبیعت در گستره زمانی نسخههای مورد بررسی(عصر صفوی و گورکانی) و در بخش دوم این فصل جای میگیرند. فصل دوم بینا شاخهای – بینانشانهای نام دارد که به بررسی متن (متن نوشتاری، متن تصویری) کتاب عجایب المخملوقات میپردازد. نام گذاری این فصل به دلیل بررسی چهار شاخه علم (نجوم)،هنر(نگارگری)، فرهنگ و طبیعت در دو نظام نوشتاری و تصویری است. این نظامها که از تقسیم بندیهای نشانه شناسی تطبیقی محسوب میگردد، در متن نسخهها بررسی میشود و هدف از مطالعه تطبیقی در این فصل بررسی نقش شاخههای مورد نظر در شکل گیری تصاویر نسخ میباشد. فصل سوم بینامتنیت – بیش متنیت نام دارد که هر دو رابطهٔ میان دو متن هنری را بررسی میکنند. بر این اساس بیش متنیت به تمامی متونی که چه بر اثر تقلید و یا دگرگونی از متنهای پیش از خود(پیش متن) ایجاد شده اند اتلاق میشود و در این پژوهش کتاب عجایب المخلوقات قزوینی که در قرن 7 ه.ق نوشته شده است، پیش متن و چهار نسخه خطی مورد بررسی در این پژوهش بیش متن هستند. سپس رابطه میان تصاویر نسخههای مورد نظر و شباهتها و تفاوتهای میان آنها درگذر زمان و بر اساس بینامتنیت ژنت مشخص میگردد. جهت بررسی شباهتها و تفاوتهای میان تصاویر از دو رویکرد زیبایی شناسانه و فیگوراتیو استفاده میشود تا به کمک آنها و در نتیجه گیری بتوانیم موقعیت و جایگاه علم، هنر، فرهنگ و طبیعت را در دو دوره صفویه و گورکانی مشخص کنیم.
⇩
〔دیدن منابع مطالب〕
مجله دانستنیهای هنر
