باٰفرهنگ و بی‌فرهنگ ~محمدعلی‌اسلامی‌ندوشن

باٰفرهنگ و بی‌فرهنگ
از محمدعلی_اسلامی_ندوشن
از کتاب ایران را از یاد نبریم

دو با فرهنگ، یکی در چین و دیگری در تگزاس، زبان یکدیگر را بهتر می‌فهمند، تا دو برادر که از فرهنگ بی بهره اند . اگر اداره امور جهان به کسانی که دارای فرهنگ بودند، واگذار می‌شد بی شک دنیایی غیر از آنچه داریم، می‌داشتیم.

ریشه بسیاری از سوء تفاهم ها، بسیاری از اختلافات ها، بی فرهنگی است، چون فرهنگ نباشد، غریزه ها و شهوت ها در رابطه بین بشر و بشر، حکمفرما میشوند، غریزه ها و شهوات همواره از سودجویی و خودپرستی پیروی می‌کنند…

تخصص در رشته ای از رشته های معارف بشری کافی نیست که کسی با فرهنگ شود، فرهنگ ثمره و نتیجه دانش است، نه خود آن: ممکن است در وجود کسی نابارور بماند.مانند (درخت نر). با دانشان بی فرهنگ در دنیا کم نبوده اند: و از آن جمله اند همه قاضیان بی اعتنا به حق، همه سیاستمداران بی اعتنا به انسانیت ؛ همه دانشوران دیو سیرت.

در همین زندگی روزمره به کسانی بر میخوریم که طبیبی برجسته، ادیبی عالیقدر، یا مهندسی نام آوراند، اما در نگاه آنان برق آدمیت نیست، در خلق و شیوه زندگی و سلوک آنان نشانه ای از فرهنگ دیده نمی شود، اینان دانش را به کار می‌بندند، با همان روحیه که نعل بند از فن نعل بندی خود استفاده می‌کند.

بر عکس، هستند کسانی که سواد خواندن و نوشتن ندارد، یا خیلی کم دارند ، روح آنان مایه ای از فرهنگ در خود نهفته یعنی به حد تشخیص نیک از بد، صواب از خطا رسیده . در وجود اینان، همان درس های زندگی با آموزش مکتبخانه، یا نصیحت پدر، تبدیل به فرهنگ شده است.

ممکن است دانش بتواند- بی کمک فرهنگ- بشر را به پیشرفتهای شگفت مادی نایل کند، ممکن است یک دانشمند بی فرهنگ نیز از جهتی سودمند واقع شوند، ولی سرانجام چه؟ چنین دانشی برای جامعه پیشرفت می‌آورد اما حل مشکل نمی آورد . دانش ابرها هستند و فرهنگ باران، اگر ابر به بارش نیفتد، وجود ش ثمر بخش نخواهد شد.

آیا جامعه با فرهنگ بدان معناست که همه افراد آن ازنعمت سواد برخوردار باشند؟

نه، سواد همانگونه که اشاره شد، مواد خام فرهنگ است، نه خود آن، ولو همه مردم یک کشور به سواد دست یابند، تا زمانی که راهی در وجود آنان بسوی فرهنگ گشوده نشده، تغییر حادث در وضع و روحیه آنان، جزیی و ظاهری خواهد بود، تأثیری در ماهیت زندگی آنان نخواهد داشت حتی گاهی ممکن است اثر سوء بنهد … هرگونه سواد دوای درد نیست باید همواره از سواد ثمره و نتیجه ای انتظار داشت … تجلی فرهنگ در وجود بان گونه است که بینش را وسیع تر می‌کند انسان را نسبت به انسانیت خود آگاه تر می‌سازد، بینش و لطافت طبع و تساهل را می‌پرو راند، مقامات او در برابر خود پرستی و تعصب و بد گویی می‌افزاید، خلاصه که شخص انسان تر میشود …

روح کاغذ پرستی و دیپلم طلبی بزرگترین ضربه را، در سراسر جهان به فرهنگ زده است . در عوض آنکه به شخصیت شخص توجه شود، به کاغذی توجه میشود که شخص در دست دارد . مثل آستین بهلول، این کاغذ است که بر صدر می‌نشیند حقوق میگرد، مرجعیت دارد، نه خود انسان.

یکی دیگر از دشمنهای بزرگ فرهنگ، «کوره سوادی»و «تحصیل ناقص » دوره عالی است. غالبا بی فرهنگان، در میان کسانی یافت میشوند که معلومات ناقص فرا گرفته اند: همه مطالعه آنان محدود به چند جزوه دانشکده بوده و توانسته اند ورقه ای برای خود دست و پا کنند. اینان چون خود را با سواد می‌پندارند، پرشده اند از ادعا و تظاهر و نام خویشتن را «روشنفکر» میگذارند.

با سواد نشده اند، در حالی که صفا و سادگی بی سوادی را هم از دست داده اند، معجون ترشیده ای شده اند که نه سرکه, سرکه است نه شراب, شراب …

جامعه ای که ادعای گرایش به ترقی دارد، باید با دلسوزی و مراقبت تمام نگران وضع فرهنگی خود باشد. ترقی به معنای ساده آن، این است که تحول در جامعه ایجاد شود، این تحویل باید قبل از هر چیز، ناظر به روح و فکر جامعه باشد و گرنه، اگر کسی با همان روحیه که در گذشته دنبال قاطر می‌دوید، اکنون پشت «بنز» بنشیند، و با همان روحیه که پشت «بنز» می‌نشیند، فردا بخواهد هواپیمای «جت» براند، این در جا زدن است، نه تحول، حتی سیر قهقرائی است.

مسئله فرهنگ هم فردی است، هم ملی هم جهانی . بعد از عقب ماندگی و فقر، بزرگترین مسئله دنیای امروز ،همین مسئله است.صلح و سعادت آینده جهان به همان اندازه که به اقتصاد وابسته است، به فرهنگ نیز متکی است.

وقتی همه عوامل موجود، زور، تهدید، پول و سیاست، از حل مسائل جهان عاجز ماند، فرهنگ باید پای به میان نهد، اگر گره ها گشودنی بود، سرانجام بدست آن گشوده خواهد شد، اگر گشود نی نبود، دلیل بر آن است که فرهنگ شکست خورده، رمق خود را از دست داده و دخالت مردان با فرهنگ در اداره امور جهان تا به حد هراس انگیزی کاهش یافته است .

به قلم محمد‌علی اسلامی ندوشن/ اجرا شهرزادفتوحی/ تنظیم مجتبی میر‌سمیعی/ هنر و زندگی شهرزاد