نوشتن پدیده‌ای است که همهٔ انسان‌ها برای انجام کارهای روزانه و برقراری ارتباط با دیگران به آن نیاز دارند. نیاکان ما در گذشته به خوانا نویسی و زیبا نویسی خط، اهمیت زیادی می‌دادند، بطوریکه کاتبان و افراد خوش خط در جامعه از احترام و جایگاه ممتازی برخوردار بودند. این امر سبب شد که ایرانیان برای خط پارسی نوعی رسم الخط روان و زیبا به نام نستعلیق پدید آورند، که بعدها به عنوان عروس خطوط اسلامی در دنیا شناخته شد.
خط نستعلیق نشانه‌ای بارز از طبع و ذوق زیباپرست ایرانی و بی‌شک زیباترین و ظریف‌ترین روش نوشتار خط فارسی است که از آن به عروس خطوط اسلامی نیز یاد می‌شود. این خط ترکیبی از خط تعلیق و نسخ است. مختصری در مورد خط نستعلیق و تعلیق در این مطلب و قسمت دوم می‌خوانیم. با ما همراه شوید.
خط زیبای نستعلیق و هنر خوشنویسی ایرانی (قسمت دوم)
ایران شناس مشهور پروفسور پوپ درکتاب شاهکارهای هنر ایران، نستعلیق را چنین توصیف می‌کند، «… صفحه‌ای به خط خوش نستعلیق، جلوه و جمالی دارد که هیچیک از خطوط بشر، با آن نمی‌توان برابری کند» نظری کوتاه به نقشی که خط در فرهنگ و تمدن دارد، ارزش آن را بر ما روشن می‌کند. به راه گزاف نرفته‌ایم اگر خط را مادر همهٔ دانش‌ها و دانستنی‌های بشر بدانیم.
اما در حدود پنج سده خط کوفی خط معمول برای نوشتن قرآن، کتیبه‌های بنا‌ها و یا وسیلهٔ تزئین اشیاء بود. سرانجام در پایان سدهٔ سوم و آغاز سدهٔ چهارم هجری قمری چهرهٔ درخشانی چون محمد بی علی الفارسی (معروف به ابن مقله بیضاوی شیرازی وزیر المقتدر عباسی) در عالم خوشنویسی جلوه گر شد.
خط کوفی
با ظهور ابن مقله خط وارد مرحلهٔ تازه‌ای گردید. او از خط کوفی اقلام سته را پدید آورد. این مرحله نخستین و مهمترین گام در راه تکامل هنر خوشنویسی بود که در سدههای بعد به اوج کمال و زیبایی رسید.
ظهور ابن مقله بار دیگر برتری ایرانیان را بر تازیان فخر فروش و خود پسند ثابت کرد. آن‌ها به ظاهر بر ایران مسلط بودند، اما به راستی اسیر سرپنجه‌‌های نیرومند فرهنگ و هنر کشور داری این مردم شدند. اگر چه سرنوشت ابن مقله نیز چون دیگر مردان نامدار پهنهٔ سیاست، علم هنر و پیکار (مانند ابومسلم ابن مقنع و برامکه که نبوغ خود را در خدمت تازیان حق نشناس گذاردند)، دردناک و خون آلود است، اما چنانکه گفتیم این آزمون تازه‌ای بود که برتری فرهنگ و تمدن ما را به ثبوت برساند.
در این مقطع از زمان برای نوشتن کتاب یا دیگر نوشتنی‌‌ها از نوعی خط شبیه به نسخ که در نگارش به تعلیقی که بعدها وضع شد، بی‌شباهت نبود استفاده می‌شد. بعدها در ایران با فاصله‌ای اندک سه نوع خوشنویسی ابداع شد که حاکی از روح زیبا پسند و ذوق و نبوغ ایرانی بود.
این سه خط برای نوشتن فارسی بوجود آمد که به ترتیب عبارت بودند از تعلیق، نستعلیق و شکسته نستعلیق و هنرمندان ما در کوتاه‌ترین زمان ممکن آن‌ها را به اوج زیبایی و تکامل رساندند.
خوشنویسی در این سرزمین در فاصلهٔ سدههای هشتم تا دوازدهم هجری قمری به نهایت کمال و جمال خود رسید. این مهم به دست هنرمندانی توانا چون خواجه اختیار منشی گنابادی، میر عماد سیفی قزوینی و درویش عبدالمجید طالقانی به سرانجام خود نائل آمد.
در این میان، خط نستعلیق نشانه‌ای بارز از طبع و ذوق زیبا پرست ایرانی و بی‌شک زیباترین و ظریف‌ترین روش نوشتار خط فارسی است. اگر چه جمعی را عقیده بر این است که خط نستعلیق پیش از ظهور میرعلی تبریزی وجود داشته، اما آنچه مسلم است وی نخستین کسی است که خط نستعلیق را به صورت مستقل و با قاعده در آورده است.
او در قرن هشتم هجری قمری می‌زیسته و این عروس خطوط اسلامی را تحت قاعده و قوانین خوشنویسی در می‌آورد. سپس در سدهٔ یازدهم هجری میرعماد قزوینی مشهورترین خوشنویس ایرانی این نوع خوشنویسی را به تکامل و اوج زیبایی می‌رساند.
تاریخ خوشنویسی – از دیروز تا امروز
خط تَعلیق یا ترسل اولین شیوه از خوشنویسی فارسی است که خاص ایرانیان پدید آمده است. به نظر می‌رسد این شیوه از خوشنویسی در اواسط سدهٔ هفتم از ترکیب و توسعهٔ دو خط توقیع و رقاع و تحت تاثیر خطوط ایرانی پیش از اسلام و با توجه به ذوق و روحیه ایرانی به‌وجود آمده باشد.
خط تعلیق را می‌توان نخستین خط کاملا ایرانی دانست. در واقع این شیوه اولین نوع خوشنویسی بود که برای خط پارسی که از عربی منشعب شده بود، ابداع شد و در آن علامت‌های زیر و زبر و پیش به‌کار نمی‌رفت.
خط تعلیق پایه خط نستعلیق
تعلیق خطی تودرتو و متصل به‌هم است و کلمات و حروف در آن یکنواخت نوشته نمی‌شوند، یعنی گاهی بزرگ و گاهی ریزند. خط تعلیق دوایر زیاد، حروف مدور و قابلیت فراوان در ارائهٔ ترکیب‌های متنوع دارد. به همین سبب بیشتر در بین افرادی رواج داشت که از نظر سواد و میزان آشنایی با خط در سطح بالایی بوده‌اند. این خط ویژه کاتبان دربارها و دیوان‌های حکومتی بوده از این رو این خط به تدریج کاربرد خود را از دست داده است.
این خط حدود صد سال رواج کامل داشت و پس از آن رفته رفته با پیدایش نستعلیق و سپس شکسته نستعلیق از رواج آن کاسته شد و رونق سابق را از دست داد. عده‌ای ابداع این خط را به خواجه تاج سلمانی اصفهانی نسبت می‌دهند. اما در واقع او این خط را قانونمند کرد و بعدها به وسیله خواجه عبدالحی منشی استرابادی برای آن قواعد و اصول بیشتری به‌وجود آمد.
خط تعلیق، زمینه‌ساز پیدایش دو خط دیگر ایرانی یعنی نستعلیق و شکسته نستعلیق بود. رواج و رونق این دو خط از کاربرد تعلیق کاست تا جایی که تقریبا به بوته فراموشی سپرده شد.
خط نسخ خط خوشنویسی ایرانی
پس از میرعلی تبریزی پسرش میرعبداله و بعد از او میرزا جعفر تبریزی و اظهر تبریزی در تکامل خط نستعلیق کوشش‌ها کردند تا نوبت به سلطانعلی مشهدی رسید که در عمر خود خدمات شایانی به این هنر اصیل نمود.
از سلطانعلی مشهدی قطعات و کتابت‌های فراوان و آداب المشقی منظوم بنام صراط السّطور با محتوای جالب و آموزنده باقیمانده است. همچنین تعلیمات خطی شامل مفردات و آداب مشق و لوازم کتابت و غیره که از حوصلهٔ این مختصر بیرون است نیز از خود به یادگار گذاشته است.
از سلطانعلی مشهدی شاگردانی همچون سلطان محمد نورمحمد ابریشمی و سلطان محمد خندان باقی ماندند که به درجه استادی رسیدند.
میرعلی هروی شاگرد زین الدین محمود، گوی سبقت از همگان ربود. او صاحب رساله‌ای بنام مدادالخطوط است و از محتوای آن شعر زیر است که به جا سروده است. این شعر، شعار بسیاری از اساتید خوشنویس در کلاس‌های خوشنویسی است:
پنج چیز است که تا جمع نگردد در خط *** هست خطاط شدن نزد خردمند محال
دقتِ طبع و وقوفی ز خط و خوبی دست *** طاقت محنت و اسباب کتابت بکمال
گر ازین پنج یکی راست قصوری حاصل *** ندهد فایده گر سعی نمائی صد سال
میرعلی هروی با آثار ذیقیمتی که از خود به یادگار گذاشته و تربیت شاگردان بسیار، خدمات شایانی به هنر خوشنویسی نمود. از شاگردان معروف او سید احمد مشهدی است که محمد حسین تبریزی را تعلیم داد.
⇩
〔دیدن منابع مطالب〕
مجله دانستنی‌های هنر
