چگونگی گسترش آئین میترا از شرق به غرب
نوشته شهلا حسن پور- دانشجوی کارشناس ارشد تاریخ ایران باستان – استاد راهنما: خانم دکتر اعرابی
چکیده
در کتیبههای هخامشی میترا با تلفظ اوستائی آن “میثر” آمده است و در زبان سانسکریت “میثره” آمده و در پهلوی “میتر” و در زبان پارسی امروزی “مهر” خوانده میشود. میترائیسم ( مهرپرستی ) دینی است که از دیر باز میان ایرانیان باستان رواج داشته است و ایرانیان به مهر لقب میانجی را داده اند. آریاییان از روزگار آغازین مهر را میستوده اند، نام این ایزد مهر در اوستا سرودی به نام”مهریشت” آمده است در مهر یشت همبستگی دین مهر با خورشید آمده است. مهر در اوستا همواره بیدار است و همیشه نگهبان. او نه خورشید و نه ماه و از ستارگان هم نیست. ولی میترا با هزار گوش و ده هزار چشم جهان را زیر نگرش میدارد و میپاید مهر دارای همه دانشها است کسی نمیتواند او را بفریبد. با دگرگونی خود ساختهای ایزد راستی و نیک کرداری و خدایی شد که در نیایشها پشتیبان پیمانها و کیفر پیمان شکنان خواهان میشود. دین میترا به مرور زمان توسط دزدان دریایی به اروپا گسترش یافت و تنها خدای ایرانی است که نامش در میان مردم یونان شناخته شده است. با توجه به این مسئله، هدف ما از این تحقیق بررسی چگونگی گسترش آیین میترا از شرق به غرب میباشد. در این مقاله به مواردی همچون : خاستگاه آیین میترا، چگونکی گسترش آیین میترا از شرق به غرب، مهرابههای میترا در غرب پرداخته شده است و سعی بر این داشته ایم که، گسترش این آیین ایرانی را در غرب بر همگان آشکار سازیم.
مقدمه:
سرزمین ایران سابقه و تمدن درخشندهای در دنیای باستان دارد. پایهٔ زندگی هر جامعه بر فرهنگ و تمدن کهن آن سرزمین استوار است و با شناختن آن، از زندگی اجدادمان بیشتر آگاهی بدست میآوریم و با فرهنگ و اعتقادات آنان بیشتر آشنا میشویم. در دنیای باستان خدایان متعددی پرستش میشده است که هر یک نماد چیزی بوده اند مثل : آناهیتا، اینشاشیناک، میترا و … قدیمترین سندی که در آن نام میترا به همین شکل ثبت شده مربوط است به پیمانی میان هیتیها و همسایه شان میتانیها که در آن از میترا برای حفظ این پیمان استعانت شده. تاریخ این پیمان به 14 قرن پیش از مسیح مربوط میشود. آخرین مدرکی که محتوی نام میترا و پرستش آن است به پنج قرن بعد از مسیح بر میگردد که نتیجتا این خداوند حداقل به مدت 19 قرن ستایش میشده است.مِهرپرستی یا آیین مهر، آیینی بود که بر پایه پرستش «میترا» (در پارسی میانه «مهر») ایزد ایران باستان و خدای خورشید، عدالت، پیمان و جنگ، در دوران پیش از آیین زرتشت بنیان نهاده شد. نوع دگرگون شده این آیین بعدها به صورت آیین رازوَری در امپراتوری روم اشاعه یافت و در طول سدههای دوم و سوم پس از میلاد، در تمام نواحی تحت فرمانروایی روم، در سرزمین اصلی اروپا، شمال آفریقا و بریتانیا برپا بود و خدای آن «میتراس» (معادل یونانی میترا) نام داشت. رومیان از این آیین با عنوان «رازهای میتراس» و یا «رازهای پارسیان» یاد میکردند، ولی امروزه محققان با عنوان میترائیسم از آن یاد میکنند. میترائیسم ( مهرپرستی ) دینی است که از دیر باز میان ایرانیان باستان رواج داشته است و ایرانیان به مهر لقب میانجی را داده اند. آریاییان از روزگار آغازین مهر را میستوده اند و نام این ایزد مهر در اوستا سرودی به نام”مهریشت” آمده است در مهر یشت همبستگی دین مهر با خورشید آمده است. مهر در اوستا همواره بیدار است و همیشه نگهبان. او نه خورشید و نه ماه و از ستارگان هم نیست. ولی میترا با هزار گوش و ده هزار چشم جهان را زیر نگرش میدارد و میپاید مهر درارای همه دانشها است کسی نمیتواند او را بفریبد با دگرگونی خود ساختهای ایزد راستی و نیک کرداری و خدایی شد. مهر چشم اهورامزدا بالاترین ایزد است. دین میترا به مرور زمان توسط دزدان دریایی به اروپا گسترش یافت و تنها خدای ایرانی است که نامش در میان مردم یونان شناخته شده است با اینکه در مرور زمان دستخوش تحولات غربی نیز شده اما هنوز آثار شرقی خود را حفظ کرده است. هفت در دین مهر بسیار مورد اهمیت واقع شده است، سرسپردگان مهر هفت پایه داشته اند. مهرابه تا خود مهراب هفت پله داشت. مهر پایهٔ والایی در آیین کشوری داشته است در گاهنامه هفتمین ماه به نام اوست و همچنین شانزدهمین روز از هر ماه به نام او خوانده میشود. درجات هفتگانه آیین میترا که برای رسیدن به سلوک است عبارت است از : کلاغ، همسر، سرباز، شیر، پارسی، پیک خورشید، پدر. به هنگام انجام برخی از آیینهای دینی افراد پوششهایی بر تن میکردند که، وابسته به پایهای بود که داشتند.
خاستگاه آیین میترا:
مهرپرستان که در آن زمان تعداد زیادی از افراد جوامع ایران باستان را تشکیل میدادند، اعتقادات خاصی در خصوص تولد مهر ( میترا ) داشتند. (( گل و گیاه نیلوفر، از نمادهای مشهور مهری است که با آب سر و کار دارد و روی سطح آب میروید. که مادر مهر از تخمهای که در آب است آبستن میشود و میترا را میزاید… هم چنین گوهر تن زرتشت به میانجی آب و گیاه به او راه یافت… بدیهی است گیاهی که در خور نگهداری سوشیانس ( = مهر ) در دریاچه باشد. همان گل آبی نیلوفر است… از سویی با آب، از دیگر سو با خورشید در رابطه است : دربارهٔ نیلوفر گویند که با آفتاب سر بیرون میآورد و باز با آفتاب فرو میرود…)) ( رضی، 1371: 96 ). بنابر این نوشته گل نیلوفر با آیین مهر ارتباط تنگاتنگی دارد. خاستگاه آیین میترا عبارت بود از ” آغاز ستایش مهر در ابهام تاریخی مانده و هنوز هم به درستی نمیتوان گفت که مهر آیین خود را از کدامین مکان جغرافیایی در جهان کهن فراگسترده است. یک کاهن رومی مهرپرست که خود در پایان سده چهارم میلادی میزیسته است مینویسد که به گمان او باید خاستگاه ایزدمهر در نواحی دور دست بابل باشد،اما هردوت و گزنفون جایگاه آغازی مهر را ایران میانگارند. تصویر دیگر را کتابهای مقدس هندوان و ایرانیان به نام اوستا و ودا به دست داده اند و هر دو به یک ایزد اشاره میکنند.” ( شورتهابم، 1378 : 17 ) بدین ترتیب میتوان نتیجه گرفت که خاستگاه نخستین آیین مهر را منطقه شرق باید به حساب آوریم. آیین میترا به جز ایران در هند هم مورد پرستش واقع شده است. “نیاکان ایرانیان و هندیان در روزگاری با هم میزیستند، میترا یا مهر را میپرستیدند. نام میترا در سرودههای ودا و اوستا ستایش میشود. با آنکه در این دو گونه خداپرستی، تفاوتهایی است…میترای ودایی و میترای ایرانی چنان نکتههایی همانند دارند که نمیتوان در یگانگی بنیادی آنها به خود دودلی راه داد. هریک از آنان، میترا را به گونهٔ یک ایزدشید ( نور ) میبینند و به هنگام نیایش، نامش را با نام آسمان میآورند. در یکی او را به نام ورونه و در دیگری به نام اهورا میشناسند. هردو این او را پشتیبان راستی و پیمانها و در ستیز با دروغ و کجروی میدانند. در سرودههای اشویی ( شعرهای مقدس ) هندی از میترا جز یاد کوتاهی چیز دیگری نیاورده اند و تنها بخش کوچکی را ویژهٔ اوگردانیده اند. ولی هنگامی که، از فر و شکوه گذشته یاد میکنند ناگهان نام میترا پیدا میشود…” ( کومن، 1386 : 46 ). چنین تصور میرود که آیین میترا در هند و ایران به یک اندازه مهم بوده و مورد پرستش قرار میگرفته است.
گسترش آیین میترا از شرق به غرب:
آیین میترا به مرور زمان از شرق به سمت غرب رواج پیدا کرد. ” رومیها میترا را به وسیله دریازنان سیلیسی که یکی از ایالات آسیای صغیر است شناختند…اینان روی کوه المپ در ناحیه لیسی قربانیهای شگفت انگیزی کردند و در خفا مناسک اسرارآمیزی را انجام دادند که امروزه در آیین میترا بازمانده است. همین دریازنان نخستین کسانی بودند که در پراکنده کردن آیین میترا کوشیدند…” ( ورمازرن، 1393 : 31 ). در مجموع آیین میترا توسط دزدان دریایی به غرب منتشر شد و به صورت دین سربازان و بازرگانان در امپراتوری روم منتشر شد و همه طبقات اجتماعی در روم خیلی زود به این آیین شرقی روی آوردند. آیین میترای ایرانی با آیین میترای رومی با یکدیگر تفاوتهایی را دارا هستند. ” … تفکر اصلی کهن رابطهٔ متقابل میان انسانها، یعنی وظیفه و وفاداری، تقریبا بی تغییر مانده است.. میترا در نظام اجتماعی رومی نیز به ویژه آنجا که رابطههای شخصی نقش بزرگی ایفا کرده اند حضور داشت … میترای ایرانی یک خدا در نظام چندخدایی بود. در دین زرتشت پس از بالاترین خدا، یعنی اهورامزدا قرار داشت. میترا در کوماژن نیز تنها جایی که در پیوند با یک نظام هلنی دیده میشود تنها خدایی در کنار دیگر خدایان بود. لعنی اورمزد، هراکلس کوماژن در برابر آن،میترای آیینهای رومی بالاترین خدا بود؛ هیچ نشانهای از اورمزد دیده نمیشود…” ( مرکلباخ، 1387 : 90-89 ). در اصل تنها تظاهر به تغییر در آیین میترایی ایرانی شده بود. ” … در یزدان شناسی میترایی، نیز چون یونان خدایان تنها در قلمرو آسمانی خود فعال نبودند، بله آنان نیز چون زیانکاران و دیوان، برای معارضه و ساخت و پرداخت و تمشیت امور زمینی در روی زمین فعال بودند و در دگرگونیهای جهان مؤثر واقع میشدند و جهان شناسی یزدانی، به ویژه در اساطیر یونانی، به روشنی بیانگر چنین حالتی است. نه برای معارضه با عوامل اهریمنی، بلکه جهت فعال کردن جهانی که بقا و پایداریش، به وجود آن وابسته بود. زمینی را از نیروی خود به تکاپویی مثبت در میآورند. در فروردین یشت اوستا و تیر یشت و زامیادیشت و بهرام یشت، که در بردارندهٔ وجود بیانی اساطیر ایران کهن هستند نیز با وضوح به چنین روشی به نظر میرسد…” ( رضی، 1371 : 418 ). در واقع باورهای یونانی بسیار ابتدایی بودند و آیین میترایی به هنگام برخورد با آنها باورهایشان را به باورهای ایرانی – زروانی تبدیل شدند. ” … این آیین در این دوران دراز مدت سه دهه در شرایط بسیار متغیر و دگرگون دوام آورد…. نباید انتظار داشت که اصول و مراسم و باورهای بنیادی آن به همان گونه ادامه داشته و تغییر نیافته باشد، بلکه با شرایط و اجتماعی که در امپراتوری میگذشت و آیینها و اندیشههای فلسفی که یکی پس از دیگری، به تناسب زمان و مکان وارد میشد و افکار را تحت تأثیر قرار میداد – بر آن نیز در طول این قرون، اثراتی بر جای نهاد…” ( کومن، 1380 : 110 – 109 ). در مییابیم که آیین میترا در مرور زمان دستخوش تغییر و تحولاتی بوده است. آیین مهری بر روی ادیان بعد خود هم نشانههای چشمگیری داشته است.” در دین یهود نیز نشانههایی از آیین مهر میتوان یافت… برای نمونه دومین ماه گاهنامهٔ یهودی را ایار گویند که واژهای بابلی است. این ماه در تورات به نام ماه زیو آمده و زیو به چم روشنایی و شکوه است و نماد این ماه گاوی است که میچرخد…نمادهایی چون گاو و شیر و ارجگذاری شماره هفت و روشنایی که برابر با شناسایی است….از نمادهایی دین مهری است که بر دین یهودیت انتقال یافته است……. و حتی بر دین مسیح هم تأثیراتی گذاشته است مثلا غسل تعمید، شام آخر، چلیپا و ….” ( شورتهابم، 1387 : 208 – 206 ). درست است که آیین میترا بر روی ادیان بعد خود تأثیرگذار بوده اما یادمان نرود که همین آموزههای سختی دینی او باعث جایگزین شدن دین مسیحیت بر دین میترایی شد. برای رسیدن به سیروسلوک دین میترائی باید مراحلی را پشت سر گذاشت.” …1. کلاغ ( تحت قیومت خدای عطارد)2. همسر ( تحت قیومت زهره)3. سرباز ( تحت قیومت مریخ)4. شیر ( تحت قیومت مشتری)5. پارسی ( الهه ماه ( لونا ))6. پیک خورشید ( تحت قیومت خدای خورشید، سل)7. پدر ( بلند پایهترین روحانی ) تحت قیومت زحل مهمترین بنا برای شناخت مقامها، موزاییک کف در اوستیا است که میتوان آن را ” نردبانی با هفت در ” نامید…” ( مرکلباخ، 1387 : 92 ). این هفت مرحله باعث رسیدن به درجات عرفان آیین میترا میشود.
مهرابههای میترا در غرب:
دین مهری داراری نمادهای متفاوت و مختلفی است و مهرابههای آن یک نماد و سمبول است.” مراسم عبادت برای میترا در غارهای طبیعی برگزار میشده است، نزدیک غار باید آب روانی، رود یا چشمه وجود میداشت. چنین غار – مهرابههایی در بسیاری از نقاط اروپا در فرانسه، آلمان، یوگسلاوی و ایتالیا یافت شده است…کوشش بسیاری مبذول میشد که غارها به صورت طبیعی آن بنا شوند…حتی الامکان مهرابهها زیر زمین برپا شود. کشفیات و نوع این گونه مهرابهها با توجه به اسناد بازمانده نشان میدهد که چه بسا بعضی اوقات، مردمی صاحب مقام مهرابههایی در زیرزمینهای خانههای مسکونی خود ترتیب میدادند. مهرابههای سنت پریسک و سن کلمان در ایتالیا که تبدیل به کلیسا شدند، از این قبیل است. سقف و گنبد غار را قوسی بنا میکردند، چون باید نماد آسمان میشد و قوسی و محدب میکردند و نقشهایی از ستارگان بر آن مینشاندند. در ورودی که با پلههایی به غار منتهی میشد، به شکلی بود که نور و روشنی به داخل نتابد. برای تالار بزرگ مهرابه، در و پنجره نمی گذاشتند و یکی از شرایط بنای غار، تاریکی و ظلمت آن بود.” ( رضی، 1371 : 101 ). ” … در راهروی رفت و آمد همگانی، چند تونی بر پا میشد که پر پیشانی آنها جای نگاشتن میگذاشتند. از درگاه که میگذشتیم نخست به تالاری راه مییافتیم که پیشگاه آن باز و زمین بالاتر نبود و به نام پروناس خوانده میشد. در پایان این تالار دری بود که به تالار کوچکتری باز میشد که بی گمان همان اپاراتوریوم و یا ساکریستی است که در این ساکریستی پلههای پایین روندهای بود که به خود مهراب که کریپتا باشد میرسید. در این کریپتا چون نمادی از آسمان و جهان نشان داده میهد، میبایست طاقی داشته باشد تا به آسمان جور درآید. هنگامی که نمیتوانستند با سنگ، آگور( آجر) و آهک طاق بسازند، چوبها با پارچههایی را خم میکردند و روی آنها را گچ میکشیدند تا نگارهٔ آسمان در اندیشه راه یابد. پس از گذشتن از کریپتا، نخست به ایوانی میرسیم به پهنای تالار، زان پس، ایوان سه بخش میشد. یکی دالان میانی به پهنای نزدیک به دو گز و نیم که ویژهٔ برپاکنندگان آیین بود و در درازای دیوار، دو نیمکت سنگ و گچ و آهکی که نزدیک به یک گز و نیم پهنا و شیب داشت میبود. در اینجاست که مردمان زانو میزدند و یا به خاک میافتادند تا بتوانند در انجام آیینها و برخورداری از خوراکهای فرخندگی، انبار شوند. روش آنجا نگاره یا تندیس برجسته بر سنگی، گاو اواژنی مهر را میگذاشتند که گاهی با نگارههای دیگری از خدایان همراه بود. پیشاپیش آن میزهای ویژهای میگذاشتند که آتشی همیشه روی آنها میسوخت.” ( کومن، 1386: 175 – 174 ). در واقع محرابهها و آیین برگزاری دین مهری به شکل خاص و ویژهای بوده است که بر ادیان بعد خود مؤثر بوده است.
نتیجه:
در این تحقیق سعی بر این داشته ایم که چگونگی و تغییرات آن پس از گسترش در غرب را مورد بررسی قرار دهیم. مییابیم که : آیین میترا خاستگاه آن از شرق بوده است و در هند و ایران به یک اندازه مهم بوده و مورد پرستش قرار میگرفته است.
آیین میترا توسط دزدان دریایی به غرب منتشر شد و به صورت دین سربازان و بازرگانان در امپراتوری روم منتشر شد و همه طبقات اجتماعی در روم خیلی زود به این آیین شرقی روی آوردند. به ظاهر با آیین میترا ایرانی و آیین میترا رومی با یکدیگر تفاوت داشته اند. تعلیمات این آیین برای اجرای مراسمات بسیار مشکل بوده است و شاید همین دلیل هم باعث شده باشد که جای خود را به دین مسیح بدهد ولی این دین علاوه بر دین مسیح، بر دین یهود هم تأثیراتی گذاشته است. دین مهری دارای نماد و سمبلهای فراوانی است که مهرابه نمونه بارز این نماد و سمبل در این دین میباشد.
منابع و مآخذ
رضی، هاشم، ( 1371 )، آئین مهر، چاپ اول، تهران، بهجت
شورتهایم، المار،( 1387 )، گسترش یک آیین ایرانی در اروپا، ترجمه نادرقلی درخشانی، چاپ اول، تهران، ثالث
کومن، فرانتس، ( 1380 )، آیین پر رمز و راز میترایی، ترجمه هاشم رضی، چاپ اول، تهران، بهجت
، ( 1386 )، دین مهری، ترجمه احمد آجودانی، چاپ اول، تهران، ثالث
گاسکه، آمده، ( 1390 )، پژوهش در کیش و اسرار میترا، ترجمه جلال ستاری، چاپ اول، تهران، میترا
مرکلباخ، راینهولد، ( 1387 )، میترا، ترجمه توفیق گلی زاده، چاپ اول، تهران، اختران
ورمازرن، مارتین، ( 1393 )، ترجمه بزرگ نادرزاد، چاپ نهم، تهران، چشمه
⇩
〔دیدن منابع مطالب〕